منبع: انجمن آثار و مفاخر فرهنگي
سید مجتبی نواب صفوی در ۱۳۰۳ هـ . ش در محله خانی‌آباد نو تهران و در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد. پس از درگذشت پدر زیر نظر عمویش بزرگ شد. سید مجتبی در ۷ سالگی وارد دبستان «حکیم نظامی» شد. سپس در مدرسه صنعتی آلمانی‌ها در رشته مکانیک ادامه تحصیل داد. در این دوره تظاهراتی بر ضد کشف حجاب به راه انداخت.
بعد تحصیل را نیمه کاره رها کرد و در ۱۳۲۲ هـ . ش برای کار به آبادان رفت و در شرکت نفت آبادان استخدام شد. به دنبال سخنرانی نواب، اغتشاش کارگران و درگیری آنان با مسئولان انگلیسی، وی تحت تعقیب قرارگرفت و به نجف رفت. نواب صفوی در نجف به فراگیری علوم دینی مشغول شد و نزد علامه امینی ، حاج آقا حسین قمی و آقا شیخمحمد تهرانی، فقه، اصول و تفسیر آموخت.
وی در زمان دولت مصدق به مخالفت با وی برخواست که در این میان آیتالله کاشانی نیز جانب مصدق را گرفت و در نتیجه تا پایان نخست وزیری مصدق در زندان بود. نواب صفوی، پس از آزادی از زندان، طی اعلامیه‌ای جمعیت فدائیان اسلام را تشکیل داد. وی در این اعلامیه برادری، استقامت و اتحاد را خط کلی جنبش فدائیان اسلام و رسیدن به حاکمیت اسلام و قرآن را هدف اصلی جنبش و شهادت ، انتقام و قصاص را روش اصلی مبارزه معرفی کرد. در این دوران احمد کسروی کتاب «شیعیگری» را نوشت وکتب ادعیه شیعه و کتب سهروردی را تحت عنوان «جشن کتابسوزان» آتش زد و این عمل خود را «پاک‌دینی» نام نهاد. در نهایت علامه امینی و حاج آقا حسین قمی از مراجع نجف حکم ارتداد کسروی را صادر کردند. از این رو جمعی از علماء نجف از جمله علامه امینی، آیتالله خویی و آیتالله سیداسدالله مدنی، نواب را که داوطلب مبارزه با کسروی بود، مأمورکردند تا کسروی را از دینستیزی بازدارد. وی پس از چند جلسه بحث و گفتگو با کسروی، وی را عنصری بی‌دین یافت. در نتیجه به کمک سراج انصاری، قاسم اسلامی، مهدی شریعتمداری و برخی دیگر «جمعیت مبارزه با بی‌دینی» را تشکیل داد. اما این جمعیت علیرغم تماس‌ها و مذاکرات متعدد، نتوانست کسروی را از دین ستیزی بازدارد.
نواب صفوی پس از آنکه در آخرین دیدار خود با کسروی، توسط او و گروه مسلح همراهش تهدید شد، مصمم گردید وی را از میان بردارد. او کسروی را در ۲۳ اردیبهشت ۱۳۲۴ در میدان حشمتیه تهران ترور کرد، اما کسروی زنده ماند و نواب را دستگیر و زندانی نمودند. وی پس از دو ماه به درخواست علمای ایران و نجف، با قید کفالت آزاد گردید. نواب طوماری تنظیم کرد و خواستار محاکمه کسروی به جرم توهین به مقدسات اسلامی شد. از آنجا که به حکومت پهلوی معتقد نبود تصمیم به ترور او گرفت. در ۲۰ اسفند
۱۳۲۴هـ .ش سید علی‌محمد امامی و سید حسین امامی به همراه نه نفر دیگر از فداییان اسلام ، کسروی را در کاخ دادگستری ترور کرده و او را به همراه منشی‌اش به قتل رساندند. به دستور نواب صفوی، فدائیان اسلام، سپهبد علی رزم‌آرا، نخست‌وزیر ایران را در ۱۶ اسفند ۱۳۲۹هـ.ش ترور کردند. همچنین این گروه در ترور حسین علاء ناموفق عمل نمودند. نواب صفوی در 27 دی ماه 1334 هـ . ش در تهران به شهادت رسید.
نواب صفوی کتابی تحت عنوان « جامعه و حکومت اسلامی» به نگارش درآورده است.
شهید نواب صفوی غوغایی از شور و هیجان به وجود آورده بود که تاثیرات او بر روحیه طلاب قدر هنگام شهادتش محسوس بود.
آن کس که در دوره جوانی من ، خیلی بر روی من تاثیر گذاشت ، در درجه اول مرحوم نواب صفوی بود.
من به شدت تحت تاثیر شخصیت او قرار گرفتم . به فاصله چند ماه بعد با وضع خیلی بدی شهیدش کردند . ین هم تاثیر او را در ما بیشتر عمیق کرد.
حضرت آیت الله خامنه‌ای، در سالروز شهادت شهید سید مجتبی نواب صفوی،گفتگویی در 22 دی ماه 1363 پیرامون شخصیت نواب صفوی کردند :
سؤال: چنانچه حضرتعالی مستحضرید اولین مبارزه مرحوم نواب صفوی پیش از آنکه جنبه سیاسی، نظامی داشته باشد جنبه فرهنگی داشت، به این معنی که ایشان اولین مبارزه را با افکار کسروی شروع کرد، حالا از نظر حضرتعالی تأثیر این حرکت در جامعه آن روز مخصوصاً در میان روشنفکران و علماء چگونه بود؟
پاسخ: البته کاری که ایشان در مقابل کسروی انجام دادند یک کار فرهنگی فقط نبود، اتفاقاً کار سیاسی، نظامی، فرهنگی بود. نظامی بود برای اینکه خوب کسروی را مضروب کرد. بعد هم یکی از یاران ایشان کسروی را کشت یعنی دو مرتبه از طرف نواب، کسروی مورد حرکت به اصطلاح نظامی قرار گرفت. یک بار به وسیله خود ایشان که با کارد حمله کرد، یک بار هم به وسیله سید حسین امامی، که با اسلحه زد و کسروی را عملاً نابود کرد. کار سیاسی هم بود، همانطور که قبلاً هم گفتم، اصلاً ماهیت حرکت ضد دینی که کسروی هم یکی از تئوریسین‌ها و طراحانش بود یک ماهیت سیاسی بود، هیچکس نمی تواند بگوید کسروی یک عنصر غیر سیاسی بوده، مگر کسی می تواند چنین چیزی را بگوید؟ خود کسروی یک عنصری بود که اصلاً حرکتش از آغاز، در مشروطیت و بعد از مشروطیت، تا آن روزی که کشته شد یک حرکت سیاسی بود و یکی از چهره های سیاسی ایران بود. پس مبارزه با کسروی فقط مبارزه با افکار ضد مذهبی او نیست زیرا که همان افکار ضد مذهبی هم یک حرکت سیاسی بود و یک ریشه و منشأ سیاسی داشت بنابراین کار مرحوم نواب به اعتقاد من کار مذهبی فقط نبود، کار مذهبی، سیاسی بود و به همین شکل هم منعکس شد. البته در اینکه تأثیرش در روشنفکرهای آن روز چگونه بود من می خواهم بگویم آن زمان که خب من نبودم، یعنی در صحنه نبودم و سن آن زمان هم اجازه نمی دهد که از نزدیک آن زمان را درک کرده باشم، آن طور که من بعدها فهمیدم دستگاه هم تبلیغات زیادی کرده بود. روشنفکرهای آن روز هم با دین و مسائل دینی و هر جلوه دینی به شدت بد بودند، آن زمان هنوز تفکر قرن نوزدهمی اروپا که معمولاً ما یک پنجاه سالی، صد سالی، شصت سالی بعد از اروپا همیشه روشنفکرهای ما حرکت می کردند، آن روز هنوز در کشور ما در اواسط قرن بیستم، تفکر قرن نوزدهمی اروپا رایج بود، تفکر ضد دینی، دین را مسخره دانستن، هر چیز دینی را بدون هیچ دلیلی محکوم کردن رایج بود در دوران بعد ازرفتن پهلوی حتی در کشور ما ادامه داشت، لذا هر چیزی که رنگ و بوی دین داشت، از نظر روشنفکرهای آن روز بدون هیچ استدلالی مطرود بود و نواب کسی بود که حرکتش صد در صد نشان داده می شد که صبغه و انگیزه دینی دارد لذا بود که آنها قاعدتاً آن را نمی پسندیدند. در نوشته‌جاتی هم که آن وقت روز، بعضی از روزنامه‌ها و همچین محافل روشنفکری آن روز برخوردی که با این قضیه کردند نشان داد که هیچ قبول ندارند مرحوم نواب را، تا مدتها کار را به جایی رسانده بودند و وضع تبلیغات علیه نواب را جوری حاد کرده بودند حتی گروههای سیاسی غیرمذهبی که افراد مؤمن هم خیلی دوست نمی داشتند که منتسب بشوند به جریان نواب، برای خاطر اینکه گفته می شد آنها تروریستند و تروریسم غیر از یک حرکت سیاسی سازمان یافته است و یک حالت پرهیز، پرهیز طبیعی را به زیان نواب و جریان فدائیان اسلام در خیلی ها بوجود آورده بودند تا سالها بعد. لذا من تصورم این است که کار مرحوم نواب از نظر روشنفکرهای آن روزنه، کار مطلوب و خوبی به حساب نیامد و تفسیر خوبی رویش گذاشته نشد.
سؤال: بفرمایید تأثیر مبارزه فدائیان اسلام بخصوص در فاصله سالهای 1324 تا 1334 که در روز 27 دی همراه با یارانش مرحوم نواب به شهادت می رسد، در جریان های سیاسی داخلی و نیز در فعل و انفعالات سیاسی استکبار جهانی چگونه بود؟
پاسخ: یکی از چیزهایی که در تاریخ معاصر ما متأسفانه به کلی به دست فراموشی سپرده شده همین است که تأثیر جریان نواب و حضور نواب را در روی کار آمدن حکومت ملی دکتر مصدق ندیده گرفته اند. این را بدانید که اگر مرحوم نواب بود و تلاش های آنها نبود و ارعابی که آنها در محیط جو هیأت حاکمه بوجود آورده بودند یعنی دستگاه سلطنت، نبود ممکن نبود که به آن شکل بتوانند حکومت را بدهند به مصدق، دکتر مصدق در اوایل کارش به طور آشکار متکی بود به گروه فدائیان اسلام و مرحوم کاشانی این را آشکارا هم می‌کرد البته آنها طرفدار مصدق به عنوان مصدق نبودند طرفدار آن چیزی بودند که ترکیب مصدق کاشانی آن را ارائه می داد یعنی یک حکومت ضد استبدادی و ضد سلطنتی دینی، این بود دیگر، ترکیب کاشانی و مصدق اینجوری بود، البته این ضدها باز هم مصداق داشت، ضد سلطنتی، ضد استبدادی، ضد انگلیسی، این خصوصیت آن چیزی بود که از مجموعه مصدق و کاشانی بوجود می آمد و منعکس می شد در خارج. مرحوم کاشانی که خب مظهر این حرکت محسوب می شد یعنی مظهر مردمی و دینی این حرکت محسوب می شد و الا مصدق را که عامه مردم نمی شناختند، به فدائیان و شخص نواب خیلی التقاط داشت مرحوم کاشانی، بعد از جریان ترور رزم آرا روزنامه ها یک عکسی را منتشر کردند که مرحوم کاشانی دستش را گذاشته روی سر مرحوم طهماسبی که قاتل رزم آرا بود و با همان لحن مخصوص خودش مثلاً می گوید بی سوادت، نمی دانم، یک چیزی، یک جمله‌ای محبت‌آمیزی، کلمه ی بی سوات را مرحوم آیت الله کاشانی زیاد تکرار می کرد در مقام شوخی و مزاح با افرادی که با آنها مخاطبش بودند، نشنیدید این را؟ ... بی سوات ... بله بی سوات با«ت»، این نشان دهنده آن حالت طیبت مرحوم آقای کاشانی بود یعنی نشان می‌داد که این جوانی که حالا دست هم روی سرش گذاشته و با محبت دارد بهش حرف می زند و شوخی هم می‌کند بهش می‌گوید بی سوات، این مورد توجهش است. پس بنابر این از زدن رزم آرا مرحوم کاشانی استقبال می‌کند، این هم که قاتل رزم آرا است. یک چنین حمایت‌های صریح و علنی را آدم آن وقت مشاهده می‌کرد معلوم بود که فدائیان اسلام زیر بال مرحوم آیت الله کاشانی قرار دارند و او از آنها کاملاً حمایت می‌کند و اینها هم بی دریغ به نفع حکومت مصدق و به نفع همان جهت‌گیری‌ای که مجموعه مصدق و کاشانی گفتم بوجود می‌آورد تلاش و حرکت می‌کردند و در حقیقت جریان نهضت ملی نوک تیز مسلحش فدائیان اسلام بودند تا وقتی که بین این ها و مصدق اختلاف افتاد که آن اختلافات تاریخچه مفصلی دارد که بعد دیگر به کلی بین اینها دشمنی و نقار برقرار شد تا اینکه حتی منتهی شد به زدن فاطمی که فاطمی را که جزو یاران نزدیک دکتر مصدق بود، فدائیان اسلامی زدند ترور کردند، به قصد کشتن البته، که خب منتهی او جان بدر برد تا بعد دستگاه رژیم سلطنت او را کشتند ... این بیانی که کردم همان بود، در حقیقت بیان مصداقی از همین فعل و انفعالات بود یعنی شما ببینید از سال 29 تا 32 یعنی از سال ملی شدن صنعت نفت تا سقوط دکتر مصدق، این سه سالی که بر کشور ما سه سال و خرده‌ای که گذشت می‌دانید یکی از آن دوره های فوق‌العاده حساس کشور ماست از لحاظ ارتباط با سیاست‌های خارجی. این دوران، دورانی است که سلطه قدیمی انگلیسی یک ضربت محکم بهش می خورد و خاطرات حکومت ملی، حکومت مردم و حضور مردم که سالیان درازی بود به کلی از ذهن‌ها شسته و زدوده شده بود، باز در ذهن‌ها زنده می‌شود، مردم ما مردم حضور در کوچه و بازارند. در مشروطیت و در همه قضایا مردم همیشه توی صحنه‌ها حضور داشتند، آمدند، رفتند، اقدام کردند، خواستند، عمل کردند. یک چیز عجیبی است اصلاً تاریخچه حضور مردم ما در صحنه، جزو تاریخچه‌های استثنایی است روی این هم کسی کار نکرده، اگر مقایسه کنید مردم ما را با ملت‌های دیگر از لحاظ تعیین کنندگی مواقف حساس، خواهید دید که ملت ما از آن ملت‌های جالبند از این جهت. خب در دوران رضاخانی به کل، اصلاً خشکیده بود این روح، تمام شده بود دیگر اصلاً مردم هیچ کاره محض شده بودند به خاطر آن استبداد، بعد از دوران رضاخان هم مسئله ای نبود که مردم را به میدان آزمایش بکشاند و در صحنه‌ها حاضر کند. دوران مصدق یعنی دوران حکومت مصدق و از 29 تا 32، به این تعبیر، جزو دوران‌هایی بود که از این جهت خیلی حساس بود، ضربه به حکومت انگلیس، باز یافتن احساسات مردمی بوسیله خود مردم، و یک نگاه تند به سلطه‌گران و به خارجیانی که در کار ایران دخالت می‌کنند، بعد تهدید کردن مقام سلطنتی که مردم از آن آنقدر نفرت داشتند. اینها یک حوادث عجیبی است ، یعنی جزو مقاطع کم نظیر تاریخ ماست، در این مقطع نقش فدائیان اسلام نقش به طور کامل مؤثری بود یعنی در روی کار آوردن آن دولت در حمایت مرحوم کاشانی، پس طبعاً در قضیه خلع ید از انگلیسی‌ها، در قضیه نفت و در بقیه مسائل. پس می بینید که این دوران ده ساله عمر سیاسی و مبارزاتی مرحوم نواب یکی از مهمترین نشانه ها و آثارش حضور فعال و تأثیر فراوان در برهه سه چهار ساله بین 29 تا 32 است که از برهه‌های تاریخی کشور هم هست.
سؤال: اندیشه و شخصیت نواب صفوی در حرکت اخوان المسلمین و ساختار فکری اخوان المسلمین تا چه میزان بود، با توجه به سفرهایی که به منطقه کرده بود؟
پاسخ : ایشان تحت تأثیر اخوان‌المسلمین بود یعنی حسن البناء روی ایشان اثر گذاشته بود و ایشان به نوبه خودش روی دیگران اثر گذاشته بود. یکی از رهبران معروف سازمان آزادیبخش فلسطین به من گفت که من در مصر، در آن سفری که نواب صفوی مصر آمده بود، مشغول درس خواندن بودم رشته مهندسی داشتم درس می خواندم و داشتم درس می خواندم که مهندس بشوم و مشغول کارهایم بشوم، این آمد گفتش که تو داری درس می خوانی اینجا؟ برو فلسطین به جنگ، گفت من یکهو منقلب شدم به یک عده ای از جوانها در مصر سخنرانی‌هایی ایشان کرده بود دیگر و گفته بود برو به جنگ، اینجا آمدی مشغول درس خواندنی؟ و همان شخص بلند شد آمد در فلسطین و خب این آمدنها بود که اصلاً مسئله فلسطین را جور دیگری کرد. خیلی مرد قوی‌ای بود مرحوم نواب، من شنیدم یک وقتی رفته بود اردن گوش ملک حسین را گرفته و گفته بود پسرعمو جان این انگلیسی ها خیلی خطرناکند، آخر سید است، ملک حسین یعنی سید است، آره گفته بود انگلیسها خیلی خطرناکند پسرعموجان، آدم اینجوری‌ای بود گوش ملک حسین را می گرفت فشار می داد.
نواب بعد از آزادي از زندان به فکر تشکيل «فدایيان اسلام» افتاد تا به وسيله آن با عناصر فاسد در جامعه به مبارزه کند. از این رو با انتشار اعلاميه‌اي موجوديت فدائيان اسلام را اعلام کرد. چنانکه خود می نویسد اين سازمان اسلامي را بدین جهت تاسیس کرد که خواب جدش ، سيد‌الشهدا، را ديد که بازوبندي به بازويش بست و روي آن نوشته شده بود« فدائيان اسلام».
انتشار اعلاميه مسلمانان غيور را متوجه فدائيان اسلام کرد و افرادي به گروه نواب پیوستند. جمعیت فداییان اسلام با صدور اعلامیه‌ای هدف از تاسیس این جمعیت را اینگونه بیان کرد: « ما زنده ایم و خدای منتقم بیدار، خون های بیچارگان از سر انگشت خودخواهان شهوتران که هریک بنام ورنگی پشت پرده‌های سیاه و سنگرهای ظلم و خیانت و دزدی خزیده‌اند، سالیان درازی است فرو می‌ریزد و گاه دست انتقام الهی هر یک از اینان را به جای خویش می‌سپارد و دیگر یارانش عبرت نمی گیرند.»
انتشار کتاب‌های کسروی خصوصا کتاب «شیعه‌گری» وی که اعتقادات شیعه را به چالش کشیده بود، موجی از نگرانی را میان حوزه‌های علمیه و مردم متدین بوجود آورده بود. نواب صفوی که مشغول تحصیل در حوزه علمیه نجف بود، با مطالعه کتاب‌های کسروی غیرت دینی او به خروش آمده، از این رو با مشورت و کمک بعضی ازعلمای نجف چون حاج سید اسد الله مدنی و آیت الله خویی عازم ایران شد. نواب پس از ورود به ایران و ایراد سخنرانی در آبادان، به تهران آمد. او چندین بار با سید احمد کسروی به مباحثه پرداخت. سرانجام چون به این نتیجه رسید که کسروی حاضر به پذیرش اشتباه های خود نیست، تصمیم به قتل وی گرفت . ساعت 10 صبح روز 20 اسفندماه 1324 سید احمدکسروي توسط چهار تن از فدائيان اسلام یعنی سيد حسين و سيد علي امامي، جواد مظفري و علي فدايي کشته شد و آن چهار تن از فداییان اسلام که وی را کشته بودند در حين پانسمان زخم‌هاي خود در بيمارستان سينا دستگير شدند. قتل کسروی موجب خرسندی و حمایت عموم مردم و علما گردید به طوری که همزمان با قتل وی،آیت الله حاج آقا حسین قمی ضمن تلگرافی در خواست آزادی متهمان را از رئیس‌الوزرا وقت کرد. ایشان همچنین در پاسخ به سوال فرستاده دولت ایران در مورد دستور قتل کسروی گفت : «عمل آنها مانند نماز ازضروریات بوده و احتیاجی به فتوا نداشته، زیرا کسی که به پیغمبر و ائمه دین (ع ) جسارت و هتاکی کند، قتلش واجب و خونش هدر است .»
با قتل کسروی، فداییان اسلام محبوبیت و شهرت خاصی بین مردم پیدا کردند. نواب صفوی ، رهبر فدایيان اسلام ، از راه شمال به آذربايجان، همدان و کرمانشاه سفر کرد و به ایراد سخنرانی های متعدد پرداخت و مردم را به مبارزه با مظاهر بی دینی فرا خواند .همچنین ضمن ارزیابی روحيه عشاير، با علماي شهرستانها نیز ارتباط برقرار کرد. در اين ايام آيت الله العظمي آقا سيد ابوالحسن اصفهاني دار فانی را وداع گفت، از این رو عده‌اي از دولتمردان ايراني براي عرض تسليت به مراجع نجف از طرف شاه راهي نجف شدند. در يکي از مجالس که فرستادگان شاه حضور داشتد، نواب به منبر رفته، ضمن حمله شديد به قوام‌السلطنه،نخست وزير وقت،گفت : «چطور شما براي فوت يک نفر روحاني به نجف آمده و به مقامات روحاني تسليت مي‌گوييد در حالي که روحاني ديگري همچون آیت الله سيد ابوالقاسم کاشاني را در ايران به جرم دفاع از اسلام از اسلام به زندان افکنده‌ايد؟!» بدین ترتیب نواب آزادي آيت الله کاشاني و فدائيان اسلام را در جلسه مطرح کرد و به دنبال آن بود که حوزه علميه نجف اشرف آزادي زندانيان را از مقامات مسئول خواستار شدند و پس از چندي خواسته آنها تحقق یافت.
نواب بعد از آزادي آيت الله کاشاني ديدارهايي با ايشان کرد و نظرات خود را با ايشان مطرح و اعلام کرد که در صدد ايجاد حکومت اسلامي در ايران است. آيت الله کاشاني که خود از مبارزان و مجاهدان بزرگ عصر خود بود با نواب ميثاق بست تا در ايران حکومت اسلامي بنا نهند.
به دنبال آنکه محمدرضا پهلوی اعلام کرد انتخابات دوره شانزدهم مجلس آزاد خواهد بود، آیت الله کاشانی از نواب صفوی خواست تا در انتخابات از دکتر مصدق،مظفر بقایی، علی شایگان، حائری زاده ، نریمان ،حسین مکی و عبدالقدیر آزاد و …حمایت کند. اما هژیر که در سمت وزیر دربار فعالیت می کرد در صدد برآمد تا از ورود مخالفان به مجلس جلوگیری کند. از این رو فداییان اسلام تظاهراتی برپا کردند و در شال سبزی قرآن بزرگی را پیچیدند و به طرف میدان بهارستان حرکت کردند. نیروهای انتظامی نیز به دستور هژیر به روی مردم آتش گشودند و عده ای را مجروح ساختند. انتخابات مجلس برگزار شد و افراد مورد نظر دربار با تقلب درآرا به مجلس شانزدهم راه یافتند. از این رو دکتر محمد مصدق به همراه تعدادی در دربار متحصن شد اما نتیجه‌ای نگرفت . بنابراین فداییان اسلام به این نتیجه رسیدند که هژیر باید از سر راه برداشته شود. از این رو هژیر در ۱۳ آبان آن سال توسط سید حسین امامی کشته شد. فداییان اسلام علت کشتن هژیر را اینگونه بیان داشتند: «دفاع از ضروریات و مسلمات دین مقدس اسلام است و ضروریات احکامی را گویند که احتیاج به تقلید نداشته باشند، دفاع در برابر هجوم به مال و جان و دین و ناموس بر مسلمانان واجب است، از دیرباز به مال و جان و ناموس و دین مسلمانان از طرف کفار و اجانب هجوم شده است و هجوم به مال با دست بردن به معادن زیرزمینی و … شروع گردید،و هجوم به جان با کشتن رجال مسلمانان و آزاده پایه گذاری شده است و هجوم به دین و ناموس مسلملنان هم با تعطیلی عمده احکام و دستورات اسلام یعنی با کنار گذاردن قوانین اجتماعی و قضایی وسیاسی و اقتصادی اسلام و وضع قانون در برابر آن به عمل آمده است در این هجوم برخی از کارگردانان مملکت آلت بیگانه ،قرار گرفته و سپر کفار شدند و چون آلت اجرا شده اند باید با دفع آنها هجوم را دفع کرد.»
با مرگ هژیر، رژیم وقت پس از چند روز انتخابات تهران را ابطال کرد.
رزم آرا چون به نخست وزيري رسید،آيت الله کاشاني طي بيانيه‌اي از مردم خواست تابا حضور خود نقش فعالی در ملي شدن صنعت نفت در کشور ایفا کنند.رزم آرا نیز در صدد عقیم کردن نهضت ملي صنعت نفت و مبارزات ضد استعماري مردم برآمد. از این رو آيت الله کاشاني و جبهه ملي در از بين بردن رزم آرا متحد شدند، لذا با استمداد از فداییان اسلام در صدد از بين بردن وي بر آمدند. خليل طهماسبي به دستور نواب صفوی عهده دار این امر شد و سرانجام در 16 اسفند 1329در مجلس ختم آيت الله فيض قمی در مسجد سلطانی وي را مورد حمله قرار داد و رزم آرا کشته شد. فردای آن روز ،آیت الله کاشانی در یک مصاحبه اختصاصی با خبرنگار انگلیسی دیلی اکسپرس گفت: «خلیل طهماسبی نجات دهنده ملت ایران است .» شاه مخلوع از این مصاحبه سخت رنجید و سرلشکر ضرابی را که همشهری آیت الله کاشانی بود مأمور کرد از آیت الله کاشانی خواهش کند که از تندروی های فداییان اسلام بکاهند و جلوی میتینگی را که قرار بود جلوی بهارستان از سوی فداییان اسلام برپا شود،بگیرند.
آیت الله کاشانی جواب دادند: « گمان نمی کنم که فداییان اسلام جز کشتن مفسد فی الارض رزم آرا تندروی دیگری کرده باشند. شاه هم اگر بخواهد محبوب باشد باید با ملت هم صدایی کند. » چند روز بعد در یک میتینگ اعلامیه معروف نواب صفوی تحت عنوان «ای پسر پهلوی » منتشر شد که در آن اخطار شده بود در صورتی که خلیل صفوی آزاد نگردد، عده زیادی از رجال ایران دچار سرنوشت رزم آرا خواهند شد. «اتلی » نخست وزیر انگلستان به مجرد شنیدن خبر ترور رزم آرا گفت : « حیف که یکی از دوستان صمیمی بریتانیا از دست رفت در حالی که هیچ وقت نمی توانستیم حدس بزنیم که نخست وزیر لایق و کاردان ایران را ترور خواهند کرد. بریتانیا با ژنرال رزم آرا پیمان مودت داشت که از اختلافات دو دولت بر سر مساله نفت بکاهد و موضوع را فیصله دهد.» قتل رزم آرا توقیف و زندانی شدن طهماسبی را در پی داشت . قتل رزم آرا زنگ خطري براي نمايندگان وابسته به انگليس در مجلس شانزدهم بودکه مانع ملي شدن نفت بودند. فدایيان اسلام با از بين بردن رزم آرا، راه ملي شدن صنعت نفت را سهل‌تر نمودند تا آنجا که سرانجام کميسيون نفت به اتفاق آرا، اصل ملي شدن نفت را پذیرفت.
با مرگ رزم آرا، حسین علاء نخست وزیر شد و در ۲۹ اسفند حکومت نظامی اعلام کرد و در پی دستگیری فداییان اسلام برآمد و بسیاری از فداییان دستگیر شدند اما نواب با نقل مکان موفق شد از دست مأموران فرار کند .
حکومت علاء در اردیبهشت ۱۳۳۰ سقوط کرد و دکتر محمد مصدق جانشین وی شد. فداییان که دولت مصدق را حاصل زحمات خود می دانستند، انتظار داشتند او یاران آنها از زندان آزاد کند و طبق پیمان به اجرای احکام اسلامی بپردازد. ولی بعد دریافتند پندار آنان غلط بوده زیرا با پیگیری های که شهربانی کرد نشان داد که دولت جدید نیز با جدیت به دنبال دستگیری نواب صفوی است . نواب صفوی عاقبت در تير ماه 1330 هنگام خروج از خانه يکي از فدایيان اسلام، از سوي مأموران آگاهي دستگير و زنداني شد. این امر ظاهرا به خاطر سخنراني که نواب صفوی دو سال قبل در آمل کرده بود ولی در باطن چون نواب خواستار اجراي احکام اسلامي و به دنبال آن تأسيس حکومت اسلامي بود و مصدق موافق او نبود، صورت گرفت.
چون تلاش برای آزادی زندانیان فداییان اسلام ره به جایی نبرد، فداییان به این نتیجه رسیدند - که دکتر فاطمی که نزدیکترین فرد و مشاور اصلی دکتر مصدق بود- ریشه فساد جبهه ملی است . از این رو درصدد ترور وی برآمدند. محمدمهدی عبدخدایی که در آن زمان نوجوانی پانزده ساله بود برای انجام کار انتخاب شد.بدین ترتیب هنگامی که دکتر فاطمی به مناسبت سالگرد قتل محمد مسعود بر سر مزار وی مشغول سخنرانی بود، توسط عبدخدایی مضروب شد اما پس از مدتی بهبودی یافت .
پس از دستگيري نواب صفوی افرادي که پيش از وي دستگير شده بودند، مانند سید محمد واحدی آزاد شدند. واحدي نامه‌اي به دکتر مصدق نوشت و خواستار آزادي رهبر فدائيان اسلام شداما پاسخ مناسبی دریافت نکرد.از این رو،فداییان اسلام در اواخر مرداد 1340 مراسم سخنراني ترتیب داده که در پي آن 38 نفر از آنان بازداشت و تبعيد شدند. نواب صفوي با شنيدن اين خبر در زندان اعتصاب غذا کرد و آيت الله سيد محمد تقي خوانساري و آيت الله صدر طي نامه‌هاي جداگانه‌اي به آیت الله کاشاني و دادستان وقت آزادي رهبر فدائيان اسلام و تبعيدي‌ها را خواستار شدند. سرانجام نواب صفوی پس از سه ماه حبس از زندان آزاد شد. نواب نیز پس از آزادی تا کوتای ۲۸مرداد یک دوره سکوت را پشت سر گذاشت و عمدتا به کارهای تبلیغی و مذهبی مشغول بود .
اواخر سال ۱۳۲۶ هـ.ش اوج تجاوز صهیونیست‌ها در سرزمین فلسطین بود و دولت غاصب اسرائیل پس از چندی اعلام موجودیت کرد. آیت الله کاشانی برای حمایت از مردم فلسطین تظاهراتی برپا نمود، نواب یکی از سخنرانان بود که با سخنان آتشین خود موجب شد تا پس از اندک زمانی پنج هزار نفر از جوانان برای اعزام به فلسطین ثبت نام کنند که البته با ممانعت دولت این کار عملی نشد.در اواخر پاییز ۱۳۳۲ نیز کنفرانسی در اردن برگزار گردید که بسیاری از شخصیت های سیاسی و مذهبی جهان اسلام در آن شرکت کردند. نواب نیز جهت حمايت از مردم فلسطين از ايران به بغداد، بيروت و بيت المقدس رفت . وي در اولين جلسه از جلسات شش روزه كنگره عظيم اسلامي به ایراد سخنرانی پرداخت و با نطق حماسي خود به زبان عربي فرياد بيدار باش سر داد. او زماني که براي تماشاي بخش اشغالي قدس رفتند نماز را در مسجدی واقع در يک کيلومتري شهر قدس برگزار کرد و گفت : هر کس آماده شهادت است با ما همراه شود.
نواب صفوي با تأليف کتابي تحت عنوان «جامعه و حکومت اسلامي» و انتشار آن در آبان 1329 روش صحيح حاکميت را بيان داشت. او معتقد بود جز با حرکت ريشه‌اي و تقويت فرهنگ اصيل اسلامي در جامعه با استکبار جهاني نمي‌توان مقابله کرد. او به پيروي از نامه حضرت اميرالمومنين علي (ع) به مالک اشتر، اصول سياسي اسلام را به مردم بيان کرد و به شاه و غاصبان حکومت هشدار داد که در صورت اجرا نکردن دستورهاي اسلامي به دست فرزندان مقتدر و فدا کار اسلام از بين خواهد رفت. نواب صفوي در جهت برقراری حکومت اسلامي، در نجف اشرف از استادش، علامه اميني و امام خميني (ره) در حوزه علميه قم منشور حکومت اسلامي را فرا گرفت و به برپايي نظام مقدس اسلامی اقدام کرد.
نواب صفوی روحانی مخلصی بود که با یاران خود در دوران رژيم پهلوی با دعوت حوزه‌ها به حضور در عرصه سياسی كشور، ايجاد ايده تشيع انقلابی و با هدف تشكيل حكومت اسلامی و تدوين قانون اساسی كشور براساس آموزه‌های قرآن دست به مبارزه علیه طاغوت زد و در سالهای دهه بیست، اقدام به تشکیل گروهی به نام «فدائیان اسلام» کرد،سرانجام پس از یک دهه مبارزه همراه سه تن از یاران با وفایش در تير ماه 1334 به حکم اعدام محکوم شد.آنان در 27 همان ماه که مطابق با سالگرد شهادت حضرت فاطمه زهرا (س) به شهادت رسیدند. مشهور است نواب صفوی هنگام شهادت در لحظه آخر حيات آياتي از قرآن کريم را تلاوت کرده و بانگ اذان سر داده بود. مبارزات ،اقدامات و مرگش نامش را در تاریخ ایران جاودانه ساخت .
از شهید نواب صفوی، فرزند پسری بر جا نمانده است اما دخترانی از وی به یادگار ماندند که مشهورترین آنان خانم فاطمه نواب صفوی است. ایشان در اولین سالهای دفاع مقدس، به عنوان خبرنگار در خطوط مقدم جبهه‌های جنوب حضور پیدا کرد.
خانم نواب صفوی بر روی پلِ در دست احداثی که توسط ستاد جنگ‌های نامنظم به فرماندهی شهید چمران بر روی رودخانه کرخه جهت آزادسازی شهر بستان ایجاد شده بود.
خانه نواب صفوی که در ضلع جنوبی خیابان ابن سینا و در بافت تاریخی محله دردشت و در ابتدای غربی کوچه مسجد آقا نور قرار دارد،از جمله آثار تاریخی شهر تهران به شمار می‌رود. این خانه به شماره 12124 در سال 1384 به ثبت فهرست آثار ملی رسید. اما متاسفانه در آذر ماه سال گذشته بخشی از آن به دنبال عریض کردن کوچه مجاور این خانه تاریخی که گذری 400 ساله را طی کرده بود، پس از تخریب قسمت ساباط توسط اهالی محل تخریب شد.
سخنان بزرگان درباره نواب صفوی و جمعیت فداییان اسلام
آیت الله خزعلی : «تا آن زمان متدین تر از او (نواب) کسی را ندیده بودم تمام هدف و انگیزه اش دین بود»
آیت الله یزدی :« علت آشنایی خود با مسائل سیاسی را مطالعه برنامه ها و اعلامیه ها و کتاب برنامه فدائیان اسلام می داند.»
شهید محلاتی : «مرحوم نواب صفوی حق بزرگی به گردن من دارد و آن این است که او روحیه مبارزه را به من یاد داد »
کتاب شناسی
سید هادی خسروشاهی ،زندگی و مبارزه نواب صفوی ،تهران ،انتشارات اطلاعات ،1386
سید هادی خسروشاهی ،یادواره شهید نواب صفوی ،تهران ،مرکز اسناد انقلاب اسلامی ،1384
داود امینی،جمعیت فدائیان اسلام و نقش آنها در تحولات سیاسی اجتماعی ایران، انتشارات مرکز اسناد،۱۳۸۱
رسول جعفریان، جریانها و سازمانهای مذهبی – سیاسی ایران،انتشارات مرکز اسناد ،۱۳۸۳
روح الله حسینیان، نقش فدائیان اسلام در تاریخ معاصر ایران،انتشارات مرکز اسناد،۱۳۸۴
سید مهدی حسینی، خاطرات محمد مهدی عبد خدایی،انتشارات مرکز اسناد،۱۳۷9
غلامرضا کرباسچی،تاریخ شفاهی حوزه علمیه، انتشارات مرکز اسناد۱۳۸۰،ج۱