شیخ بهایی جلوه ای از نوآوری و شکوفایی

سایت باشگاه اندیشه

شیخ بهایی (ره) از زمره عالمان بزرگ اسلام است که با آثار گران سنگ خود در عرصه های مختلف علمی برگ زرینی بر دفتر پرافتخار کشور عالم پرور ایران افزود. طرح ها و نوآوری های این دانشمند عرصه علم و فناوری قرن یازدهم هنوز در اصفهان و بعضی از شهرهای دیگر جلوه گری می کند. شیخ بهایی از عالمان قرن یازدهم هجری و یکی از معدود فقها و دانشمندان شیعی است که در علوم مختلف تخصص و تبحر داشته و در آن ها آثاری نیز تالیف کرده است. تبحر او در علم ریاضی و نجوم چنان بوده است که یونسکو سال ٢٠٠٩ میلادی را به پاس خدمات وی به علم ستاره شناسی، سال نجوم و شیخ بهایی نام گذاری کرده است. در ایران هم به مناسبت چهارصدمین سال تولد او کنگره بزرگداشت وی در مشهد در حال برگزاری است و سال آینده نیز کنگره ای دیگر در اصفهان برگزار خواهد شد.

شیخ بهایی و نوآوری در طرز کار با اسطرلاب

شیخ بهایی به دلیل برخورداری از تخصص ریاضی و دانش نجوم و نیز علوم غریبه، در محاسبات و طرز کار با اسطرلاب نوآوری هایی داشته و در محاسبه سطح دریاچه ها روش خاصی را ترسیم کرده است که به گفته خود، کسی بر او پیشی نگرفته است. علی قربانی استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی درباره نوآوری شیخ بهایی در طرز کار با اسطرلاب با اشاره به ذوفنون بودن وی به خبرگزاری ایکنا گفت: شیخ بهایی در زمینه به کارگیری اسطرلاب چند روش ابتکاری داشته است. البته باید توجه کرد که اصل اسطرلاب قبل از وی اختراع شده بود ولی شیخ بهایی توانست از اسطرلاب، استفاده و کاربردی بهینه و ابزاری انجام دهد. این محقق در توضیح بیش تر سخن خود اظهار داشت: در گذشته از اسطرلاب در زمینه های مختلفی بهره می بردند؛ ولی ایشان توانست از اسطرلاب در مسائل پیچیده محاسباتی استفاده کند. اسطرلاب به دلیل کاربردهای زیاد و لزوم دقت فراوان در هنگام استفاده، به تدریج نزد عوام و کسانی که با کارآیی اسطرلاب آشنا نبودند، بیشتر به وسیله ای برای طالع بینی تبدیل شد. این در حالی است که یکی از استفاده های اسطرلاب طالع بینی و حرکت افلاک است. برای اسطرلاب در حدود ٤٠ گونه کارآیی برشمرده اند. روش طراحی و ساخت اسطرلاب بسیار پیچیده است و بحمدا... اینجانب موفق شدم که به طراحی و ساخت دوباره اسطرلاب بعد از گذشت ٣٠٠ سال نائل شوم. وی با بیان این که شیخ بهایی در کتاب «تحفة الحاتمیه» خود به کاربردهای اسطرلاب پرداخته خاطرنشان کرد: از اسطرلاب برای محاسبه طول، عمق و ارتفاع قنوات، در طراحی زیج ها مانند زیج الغ بیگ و در محاسبات گنبدها و مناره ها استفاده می شده است. قربانی به موردی از استفاده شیخ بهایی از اسطرلاب اشاره کرد و گفت: در کنار حرم رضوی مناره سومی وجود دارد که در واقع ارتفاع و ضخامتش، کمتر از دو مناره دیگر است اما به دلیل فاصله و خطای دید، هم اندازه با ٢ مناره دیگر به نظر می رسد. این مناره را شیخ بهایی با کمک اسطرلاب طراحی کرده است که در نوع خود یک ابتکار در کاربرد اسطرلاب محسوب می شود. وی طراحی و محاسبات میدان امام اصفهان را یکی از شاهکارهای معماری و محاسبه با اسطرلاب دانست و گفت: شیخ بهایی در محاسبه سطح دریاچه ها، روش خاصی را ترسیم کرده است که خودش می گوید: «لم یتقدمنی احد» و به نوآوری اش اذعان می کند.

«تشریح الافلاک» یک نوآوری است

حجت الاسلام سیدجواد معصومی هم با اشاره به استاد بودن شیخ بهایی در بیش تر علوم رایج زمان، کتاب «تشریح الافلاک» او را یک نوآوری به حساب آورد و گفت: یکی از خصوصیات کتاب «تشریح الافلاک» این است که وی در این کتاب آمده چند مسئله جبری که حل کردنش خیلی مشکل بوده و از قدیم یک معضل به حساب می آمده، حل کرده است. نویسنده کتاب های «دیوان شیخ بهایی» دیوان شیخ را حاوی مطالب اخلاقی، تربیتی، عرفانی و اجتماعی توصیف کرد و اظهار داشت: این دیوان، دیوان کامل و مفصلی است و از چهار یا پنج بخش تشکیل شده است. یک بخش آن به مثنویات اختصاص دارد که درباره مسائل اخلاقی، عرفانی و اجتماعی است. وی بخش نان و حلوای این کتاب را عالی تر از سایر بخش های دیوان دانست و گفت: ویژگی دیوان اشعار شیخ بهایی این است که مطالب بلند عرفانی را به صورت سلیس و با واژه های ساده و همه کس فهم بیان کرده و اسامی آن را به عناوین مردمی مانند: نان و پنیر، شیر و شکر و... نام گذاری کرده است با این که خود شیخ در جایگاه بلندی از عرفان و حکمت قرار دارد.

استنباط های ارزشمند حدیثی شیخ بهایی در اربعین

یکی از کتاب های شیخ بهایی که مورد توجه علما قرار گرفته است، کتاب «چهل حدیث» شیخ بهایی است. این اثر از همان زمان حیات شیخ توجه علما را به خود جلب کرد و در همان ایام به فارسی ترجمه شد و پس از آن هم ترجمه های دیگری از آن ارائه شد. عبدالرحیم عقیقی بخشایشی مترجم این کتاب در گفت وگویی با ایکنا یکی از کتاب های مورد استفاده اهل علم را همین کتاب برشمرد و گفت: کتاب اربعین ایشان یک کتاب حدیثی است که ٧ حدیث آن فقهی و درباره غسل، وضو و تیمم است و ٣٣ حدیث آن هم در زمینه اخلاق و معارف دینی است. وی با اشاره به این که مولف به نقل حدیث اکتفا نکرده و استنباط های خود را از حدیث مطرح کرده است، اظهار داشت: ویژگی اربعین که مورد توجه علما واقع شده آن است که راجع به احادیث استنباط های ارزشمندی دارد مثلا نوشته است این حدیث به این معنا اشاره دارد و آن را تفسیر و توضیح داده است. این محقق به کتاب های تفسیری شیخ اشاره کرد و حاشیه بر تفسیر بیضاوی را یکی از آن ها برشمرد و گفت: در این حاشیه شیخ بهایی نظرات تفسیری خود را بازگو کرده است. وی کتاب «مشرق الشمسین واکسیر السعادتین»، او را دیگر کتابی دانست که شیخ بهایی در آن به تفسیر آیات قرآن پرداخته است. وی افزود: در کتاب «توبره» هم که شبیه کتاب «کشکول» اوست، تفسیر برخی از آیات را آورده و پاره ای از روایات را هم توضیح داده است.

دعاهایی برای تمام اوقات شبانه روز

کتاب «مفتاح الفلاح» یکی دیگر از آثار شیخ بهایی است که در زمینه دعا نگاشته شده است. شیخ بهایی در این کتاب دعاهایی را جمع آوری کرده که در ٢٤ ساعت شبانه روز خوب است انسان این دعاها را بخواند. حجت الاسلام علی نظری منفرد مولف کتاب «برگزیده مفتاح الفلاح» درباره این کتاب به «ایکنا» گفت: شیخ بهایی در کتاب «مفتاح الفلاح» از کتاب های «تهذیب» شیخ توسی، «من لایحضره الفقیه» شیخ صدوق و «اصول کافی» کلینی استفاده کرده و سند برخی دعاها را هم ذکر کرده است. وی افزود: در این کتاب برای کسی که می خواهد به آداب نماز، مانند تعقیبات و مقدمات نماز مقید باشد و کارهای روزانه مانند لباس پوشیدن و نشست و برخاست خود را به هر دعا و ذکر انجام دهد نوشته شده است.

شیخ بهایی و علم فقه

علم فقه که از حلال و حرام سخن می گوید کارهای واجب، حرام، مستحب، مکروه و جایزه را مشخص می کند. این علم، یکی از لازم ترین دانش ها برای جامعه اسلامی است؛ زیرا برنامه زندگی فردی و اجتماعی بشر را در همه ابعاد معین می کند. همه مسلمانان باید مسائل ساده شرعی را به اندازه نیاز، بیاموزند و بدانند چه کاری واجب است و چه کاری حرام، اما فقه استدلالی را فقط عالمان بزرگ فرا می گیرند و در این رشته تخصص پیدا می کنند. یکی از وظایف عالمان دین، آموزش احکام فقهی به زبان روان و ساده به عموم مردم است و از طرفی پرورش دانشورانی که علاوه بر اندیشه ها و اخلاق اسلامی، فقه استدلالی را به خوبی بدانند و مجتهد باشند. شیخ بهاءالدین، خود فقیهی بزرگ بود و برای رشد اطلاعات دینی و فرهنگ مذهبی مردم کوشش های فراوان داشت. او به منظور گسترش علم فقه، ١٩ کتاب و رساله در سطوح مختلف به رشته تحریر در آورده است. «جامع عباسی» و «حبل المتین» آثار شیخ بهایی در حوزه علم فقه هستند.

شیخ بهایی و شیوه نگارش

از بررسی شیوه نگارش بهایی در اکثر آثارش، این نکته هویداست که وی مهارت فراوانی در ایجاز و بیان معماآمیز مطالب داشته است. وی حتی در آثار فقهی اش این هنر را به کار برده که نمونه بارز آن «رسائل پنجگانه الاثنی عشریه» است. این سبک نویسندگی در «خلاصه الحساب»، «فوائدالصمدیه»، «تهذیب البیان» و «الوجیزه فی الدرایه» آشکارتر است. بهایی تبحر بسیاری در صنعت لغز داشته و رسائل کوتاه و لغزهای متعدد و معروفی به عربی از وی بر جا مانده است. «لغزالزبده» (لغزی است که کلمه زبده، از آن به دست می آید)، «لغزالنحو»، «لغزالکشاف»، «لغزالصمدیه»، «لغزالکافیه» و «فائده» از این دسته اند. نامدارترین اثر بهایی «الکشکول»، معروف به «کشکول شیخ بهایی» است که مجموعه گران سنگی از علوم و معارف مختلف و آینه معلومات و مشرب بهایی محسوب می شود. بهایی در شمار مولفان پراثر در علوم مختلف است و آثار او که تماما موجز و بدون حشو و زواید است، مورد توجه دانشمندان پس از او قرار گرفته و برشماری از آن ها شروح و حواشی متعددی نگاشته شده است. خود بهایی نیز بر بعضی تصانیف خود حاشیه ای مفصل تر از اصل نوشته است.