ولادت شیخ بهایی؛ عالم بنام عهد صفویه
ولادت شیخ بهایی؛ عالم بنام عهد صفویه
خبرگزاری ایمنا
شیخ بهایی، عالم کم‌نظیر و دانشمند بلندمرتبه عهد صفویان در چنین روزی از سال ۹۵۳ هجری قمری چشم به جهان گشود.
بهاءالدین عاملی در علومی که در آن زمان مرسوم بود، به‌ویژه در اخبار و احادیث، تفسیر، اصول فقه و ریاضیات دارای تألیفات بسیاری است. تألیفات شیخ براساس پژوهش یکی از محققان، بالغ بر ۹۵ کتاب و رساله است. برخی از نویسندگان نیز شمار تألیفات او را تا ۱۲۰ عنوان ذکر کرده‌اند. «جامع عباسی»، «الزبده فی‌الاصول»، «اربعین»، «مثنوی سوانح‌الحجاز (نان و حلوا)» و «کشکول» از جمله مشهور‌ترین آثار شیخ بهائی به‌شمار می‌رود.
بهائی، آثار برجسته‌ای نیز به نثر و نظم پدید آورده است که علاوه بر فارسی و عربی، شامل ترکی هم می‌شده است. اشعار فارسی او عمدتاً شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات است. وی در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی با نظر به ابوسعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی به شیوه مولوی شعر سروده است. ویژگی مشترک اشعار بهائی، میل شدید به زهد و تصوف و عرفان است. بهترین منبع برای گردآوری اشعار بهائی، کشکول است تا جائی که به عقیده برخی محققان، انتساب اشعاری که در کشکول نیامده است به بهائی ثابت نیست.
عمده فعالیت‌های سیاسی شیخ بهایی در عهد شاه عباس اول صورت گرفت، شاه عباس بزرگ‌ترین پادشاه سلسله صفوی ضمن آن‌که ایران را به اقتدار گذشته‌اش بازگرداند، زمینه رشد و شکوفایی خارق‌العاده فرهنگ، هنر و معارف دینی را نیز فراهم کرد. شاه عباس احترام زیادی برای علمای دین قائل می‌شد و در بیش‌تر امور از ایشان مشورت می‌جست، از جمله شواهد این امر، انتخاب خلیفه سلطان، شاگرد میرداماد و شیخ بهایی به وزارت خود بود، ضمن این‌که حضور این دو عالم مطرح در دربار شکوه خاصی به سلطنت این پادشاه بخشیده بود.
مهم‌ترین خدمات شیخ‌بهایی در رونق بخشیدن به شهر اصفهان ساخت مسجد امام، حمام شیخ بهایی، طراحی و فکر ایجاد شهر نجف‌آباد، تقسیم آب زاینده‌رود، قنات زرین‌کمر و تعیین سمت قبله مسجد امام اصفهان است. این قبله‌یابی که با استفاده از ابزارهای آن زمان صورت پذیرفته است، هفت درجه با جهت واقعی قبله اختلاف دارد. شیخ بهایی هم‌چنین مبدع تهیه نان سنگک و حلواشکری عنوان شده است.
بهاءالدین محمد بن حسین عاملی معروف به «شیخ بهائی»، دانشمند نام‌دار قرن دهم و یازدهم هجری است که در دانش‌های فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت. در حدود ۹۵ کتاب و رساله از او در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی و هنر و فیزیک به‌جای مانده است. به پاس خدمات وی به علم ستاره‌شناسی، یونسکو سال ۲۰۰۹م را به‌نام او، سال «نجوم و شیخ بهایی» نام‌گذاری کرد.
وی در تاریخ بیست و ششم ذی‌الحجةالحرام - یا هفدهم ذی‌الحجةالحرام و یا هفدهم محرم‌الحرام - سال ۹۵۳ هجری قمری (برابر با هشتم اسفندماه ۹۲۵ش) در بعلبک چشم به جهان گشود. دوران کودکی را در جبل عامل - از نواحی شام - در روستایی به نام «جبع» یا «جباع» زیست، او از نژاد «حارث بن عبدالله اعور همدانی» - از شخصیت‌های برجسته آغاز اسلام، متوفی به سال ۶۴ش - بوده است. خاندان او از خانواده‌های معروف جبل عامل در سده‌های دهم و یازدهم خورشیدی بوده‌اند. پدر او از شاگردان برجسته شهید ثانی بوده است.
محمد ۱۳ ساله بود که پدرش عزالدین حسین عاملی به‌خاطر اذیت شیعیان آن منطقه توسط دولت عثمانی از یک سو و دعوت شاه طهماسب صفوی برای حضور در ایران از سوی دیگر، رهسپار ایران گردید و چون به قزوین رسیدند و آن شهر را مرکز دانشمندان شیعه یافتند، در آنجا سکنی گزیدند و بهاءالدین به شاگردی پدر و دیگر دانشمندان آن عصر مشغول شد. وقتی او ۱۷ ساله بود (۹۷۰ق)، پدرش به شیخ‌الاسلامی قزوین به توصیه شیخ علی منشار از سوی شاه طهماسب منصوب شد. ۱۴ سال بعد - در ۹۸۴ قمری - پدر شیخ برای زیارت خانه خدا از ایران خارج شد اما در بحرین چشم از جهان فروبست.
نام برخی از اساتید شیخ بهایی از این قرار است: فقه و اصول، تفسیر، حدیث و ادبیات عرب را نزد پدرش شیخ عزالدین حسین عاملی؛ منطق و کلام و معانی و بیان و ادبیات عرب را نزد نجم ابن شهاب، معروف به ملاعبدالله بهابادی و ریاضی، کلام و فلسفه را از مولانا افضل قاینی مدرس سرکار فیض کاشانی آموخت. طب را از حکیم عمادالدین محمود، طبیب ویژه شاه طهماسب و مشهور‌ترین پزشک ایران در آن دوره آموخت. صحیح بخاری را نزد ابی‌الطیف مقدسی فرا گرفت. هم‌چنین نقل است نزد ملامحمدباقر یزدی مؤلف کتاب مطالع‌الانوار که از ریاضی‌دانان عصر خود بوده نیز درس خوانده است.
تعداد کثیری از دانشوران نامی قرن یازدهم هجری نزد وی تحصیل کرده‌اند. یکی از محققان معاصر، ۳۳ تن از شاگردان او را نام برده است که در این‌جا به مشهور‌ترین آن‌ها اشاره می‌شود: ملامحمدمحسن بن مرتضی بن محمود فیض کاشانی، متوفی ۱۰۹۱ق. سیدمیرزا رفیع‌الدین محمد بن حیدر حسینی طباطبایی نائینی، متوفی ۱۰۹۹ق. ملامحمدتقی بن مقصود علی مجلسی، معروف به مجلسی اول، متوفی ۱۰۷۰ق. صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی، معروف به ملاصدرا، حکیم مشهور قرن یازدهم، متوفی ۱۰۵۰ق. ملامحمدباقر بن محمد مؤمن خراسانی سبزواری، معروف به محقق سبزواری، شیخ‌الاسلام اصفهان، متوفی ۱۰۹۰ق.
شخصیت علمی و ادبی و اخلاق و پارسایی او سرانجام باعث گردید تا شیخ بهایی در سال ۹۹۶ق دو سال و اندی بعد از رحلت شیخ علی منشار (شیخ‌الاسلام اصفهان) (۹۹۳ق)، به دستور شاه عباس اول به شیخ‌الاسلامی اصفهان منصوب شود، در سال ۱۰۰۶ق با تغییر مکان پایتخت از قزوین به اصفهان، این سمت به شیخ‌الاسلامی کشور تغییر و ارتقاء یافت. شیخ تا زمان وفاتش در این منصب بود.
در عالم‌آرای عباسی آمده که شیخ پس از مدتی از سمت شیخ‌الاسلامی اصفهان به‌دلیل ملالت خاطر و دلزدگی از مناصب دنیایی اراده سفر بلاد اسلامی کرد که تاریخ این رخداد می‌تواند بین سال‌های ۹۹۶ تا ۱۰۰۸ق باشد، یعنی سالی که شاه عباس پیاده به زیارت امام رضا علیه‌السلام رفت و شیخ بهایی نیز همراه او بود، اما در منابع دیگر دلیل سفر او به بلاد اسلامی، اختلاف آرا و دیدگاه‌های علمی او با مکتب‌های فلسفی موجود در حوزه اصفهان - یعنی «توغل میرداماد و اصحاب او در علوم عقلی و رواج آن» - می‌دانند.
شیخ بهایی در دوازدهم شوال‌المکرم سال ۱۰۳۰ق (برابر با هشتم شهریورماه ۱۰۰۰ش) در اصفهان چشم از جهان فروبست و بنا بر وصیت خودش، پیکر او را به مشهد مقدس بردند و در کنار آرامگاه حضرت علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام - جنب موزه آستان قدس رضوی - به خاک سپردند. امروزه آرامگاه وی بین مسجد گوهرشاد و صحن آزادی و رواق امام خمینی (ره) در رواقی که به یاد او نام‌گذاری شده است، قرار دارد.