محمد علی فروغی معروف به : ذکاء الملک د
محمد علی فروغی
معروف به : ذکاء الملک دوم
نویسندهوزیرنماینده مجلس شورای ملی ایراننخست وزیر
تحصیلات
--------------------------------------------------------------------------------
محل تحصیل
مدرسه دارالفنون تهران
پس از تحصیلات مقدماتی به آموختن علم طب در دارالفنون تهران پرداخت ولی به دلیل علاقه به ادبیات، از آن دست کشید و به تحصیل در رشته ادبیات مشغول شد.
مناصب و مشاغل
--------------------------------------------------------------------------------
نخست وزیر
حکومت پهلوی
( از ۱۳۰۴ه.ش. تا ۱۳۰۵ه.ش. )
اولین نخست وزیر رضاشاه بود که در فاصله بین سوگند پادشاهی رضاخان در برابر مجلس موسسان تا تاجگذاری رسمی او،؛ امور کشور را اداره کرد. دخالت‌های تیمورتاش ـ وزیر دربارـ و عدم سازش با اقلیت مجلس عامل استعفای او به دستور رضاشاه شد. (28 آذر 1304 تا 15 خرداد 1305)
حکومت پهلوی
( از ۱۳۱۲ه.ش. تا ۱۳۱۴ه.ش. )
در 29 شهریور 1312 ه.ش به فرمان رضاشاه، مخبرالسلطنه هدایت مجبور به استعفا شد و فروغی با حفظ سمت در وزارت امورخارجه، مامور به تشکیل کابینه جدید شد. فروغی در دوران دوم نخست‌وزیری خود دست به یک سلسله فعالیت‌های فرهنگی زد. تأسیس دانشگاه تهران، تأسیس فرهنگستان ایران، برگزاری جشن هزاره فردوسی با شرکت ده‌ها تن از مستشرقان و ایران‌شناسان در مشهد...، تشکیل انجمن آثار ملی برای احیاء فرهنگ ملی ایران به همت او جامه عمل پوشید. تجدید ساختمان آرامگاه حافظ و تعمیر بنای سعدی از دیگر اقدامات فرهنگی او است. ریاست فرهنگستان و انجمن آثار ملی در دوران نخست وزیری اش با [خود] او بود. فروغی که روابط دوستانه ای با آتاتورک داشت، در دوران نخست وزیری اش رضاشاه را درتنها سفر خارجی اش در دوران سلطنت به ترکیه در 1313 ه.ش همراهی کرد. فروغی پس از واقعه مسجد گوهرشاد، به خاطر شفاعت محمدولی اسدی نایب‌التولیه آستان قدس رضوی (پدر دامادش) نزد رضا شاه، از نخست وزیری عزل و تا شهریور 1320 ه.ش خانه‌نشین شد.
حکومت پهلوی
( از ۱۳۲۰ه.ش. تا ۱۳۲۱ه.ش. )
در پی یورش متفقین به خاک ایران در 5 شهریور 1320 ه.ش رضاشاه فروغی را احضار می‌نماید. نخست وزیر وقت علی منصور برکنار می‌شود و فروغی در جایگاه نخست وزیر مسئولیت مذاکره با متفقین را برعهده می‌گیرد. مذاکره فروغی با اسمیرنوف (سفیرکبیر شوروی) و سر ریدر بولارد (وزیرمختار انگلیس) موفقیت‌آمیز بود و توانست متفقین را متقاعد کند طرح تجزیه ایران را کنار بگذارند و انتقال سلطنت از رضاشاه به پسرش محمدرضا پهلوی را بپذیرند. فروغی حدود یکسال نخست وزیری پهلوی دوم را نیز برعهده داشت.
وزیر
وزارت امور خارجه ایران
( از ۱۳۰۹ه.ش. تا ۱۳۱۴ه.ش. )
در سال 1309 وزارت امور خارجه در کابینه هدایت به فروغی واگذار شد و در کابینه خود نیز این سمت را حفظ کرد.
وزارت جنگ ایران (دوره پهلوی)
( از ۱۳۰۵ه.ش. تا ۱۳۰۶ه.ش. )
رضاشاه، فروغی را برای وزارت جنگ در کابینه مستوفی‌الممالک برگزید و او وزیر جنگ هر سه کابینه مستوفی‌الممالک بود، اما عملاً این وزارتخانه را رضاشاه اداره می‌کرد و فروغی عموماً در مأموریت به سر می‌برد.
وزارت خارجه ایران (دوره قاجار)
( از ۱۳۰۱ه.ش. تا ۱۳۰۲ه.ش. )
در کابینه مستوفی‌الممالک (25 بهمن 1301)، وزارت امور خارجه به فروغی واگذار شد. در کابینه رضاخان (1302) وزارت امور خارجه به فروغی داده شد.
وزارت مالیه ایران(دوره قاجار)
در7 آذر 1290 هـ.ش وزارت مالیه کابینه دوم صمصام‌السلطنه به فروغی واگذار شد. در دوره سوم مجلس شورای ملی فروغی نماینده تهران بود اما با پذیرش وزارت مالیه کابینه مشیرالدوله فروغی از نمایندگی مجلس سوم دست کشید. در کابینه مشیرالدوله (در 24 خرداد 1302) وزارت مالیه به فروغی واگذار شد. در کابینه دوم رضاخان (10شهریور 1302) فروغی به وزارت مالیه منصوب شد.
وزارت عدلیه ایران (دوره قاجار)
در ۲۰ آذر 1290ه.ش صمصام‌السلطنه کابینه خود را دوباره ترمیم کرد و این بار وزارت عدلیه را به فروغی سپرد. فروغی، قانون اصول محاکمات حقوقی را، که میرزا حسن‌خان مشیرالدوله تهیه کرده بود، به اجرا در آورد و بدین‌سان قدمی بزرگ در راه استواری عدلیه جدید برداشت. در ۲۵ مرداد ۱۲۹۳ ه.ش در کابینه مستوفی‌الممالک سرپرستی وزارت عدلیه به فروغی واگذار شد. پس از سقوط کابینه مشیرالدوله، به ریاست دیوان عالی تمیز رسید و با همکاری مشیرالدوله و سید نصرالله تقوی و دو سه نفر دیگر کمسیونی تشکیل دادند و به تهیه و تنظیم قانون اصول محاکمات جزایی پرداختند.
سفیر
سفارت ایران در ترکیه
( از ۱۳۰۶ه.ش. تا ۱۳۰۷ه.ش. )
در ۱۵ تیر ۱۳۰۶ برای برای حل اختلافات مرزی ایران و ترکیه، به سمت سفیر کبیر ایران در آن کشور منصوب شد. وی توانست دوستی دو کشور را تقویت نماید به گونه‌ای که آتاتورک، شاه ایران را به ترکیه دعوت کرد.
موسس
فرهنگستان ایران
( از ۱۳۱۴/۰۲ه.ش. تا ۱۳۱۴/۰۹ه.ش. )
اولین رئیس فرهنگستان که پس از مغضوب شدن خانه نشین شد. با کنار گذاشته‌شدن فروغی از ریاست فرهنگستان، این مؤسسه کم‌کم به بیراه رفت و فروغی، با هدف آگاهی‌بخشی به افکار عمومی و جلوگیری از این کژروی‌ها «پیام من به فرهنگستان» را نوشت و به چاپ رساند.
رئیس
جامعه ملل (League of Nations)
( ۱۳۰۸ه.ش. )
فروغی در 18 تیر 1307 به عنوان نمایندهٔ ایران به جامعه ملل در شهر ژنو رفت و در کنفرانس خلع سلاح ژنو شرکت کرد و ریاست هیات نمایندگی ایران در جامعه ملل هم به فروغی سپرده شد. در جریان دهمین اجلاس مجمع عمومی جامعه ملل به ریاست جامعه ملل برگزیده شد.
مجلس شورای ملی ایران
( ۱۲۸۹ه.ش. )
دوره دوم مجلس شورای ملی (1290-1288) نماینده مردم تهران بود. پس از استعفای مستشارالدوله صادق در 16خرداد 1289 هـ.ش در 35 سالگی، به ریاست مجلس شورای ملی رسید. پس از مدتی محمدعلی فروغی از ریاست مجلس کناره‌گیری کرد و در مقام نایب‌رئیس مجلس در کنار میرزاحسین‌خان موتمن‌الملک، به کار خود ادامه داد.
مدرسه علوم سیاسی تهران
( از ۱۲۸۶ه.ش. )
از همان ابتدای تاسیس مدرسه، محمدعلی فروغی به مترجمی و سپس معلمی در این مدرسه پرداخت و برگردان‌های او کتاب‌های درسی مدرسه به شمار می‌رفت. محمدعلی فروغی پس از درگذشت پدرش (در سال 1325ه.ق. / 1286 ش.) در 32 سالگی به ریاست مدرسه علوم سیاسی برگزیده شد.
عضو
شورای عالی فرهنگ در تهران
( از ۱۳۱۷ه.ش. )
هیات نمایندگی ایران در کنفرانس صلح پاریس ( 1919م)
( ۱۲۹۸ه.ش. )
فروغی در سال 1298 ه.ش به عنوان عضوی از هیات نمایندگی ایران به کنفرانس صلح پاریس (۱۹۱۹) رفت و تلاش کرد دعاوی مالی و سیاسی ایران را مطرح کند. او و دیگر همکارانش در آن کنفرانس نتایج مثبتی نگرفتند و خسارت سنگین ایران در جنگ جهانی اول پرداخت نشد.
مدرس
مدرسه ادب تهران
کارمند
اداره انطباعات و دارالترجمه شاهی
( از ۱۲۷۳ه.ش. )
در آخرین سال سلطنت ناصرالدین شاه به عنوان مترجم انگلیسی و فرانسه به خدمت دارالترجمه شاهی درآمد پس از مدتی به تدریس در مدارس جدید آن روز پرداخت.
آثار
--------------------------------------------------------------------------------
نویسنده
کتاب " تاریخ مختصر ایران "
کتاب " تاریخ مختصر دولت قدیم روم "
کتاب " اصول علم ثروت ملل یعنی اکونومی پلتیک "
( ۱۲۸۴ه.ش. )
نخستین کتاب درسی علم اقتصاد در ایران است که یک سال پیش از مشروطه، در سال 1284 ه.ش با برگردان و نگارش میرزا محمدعلی ذکاءالملک، به چاپ رسیده است.
کتاب " حقوق اساسی یعنی آداب مشروطیت دول "
در این کتاب که کمی پس از صدور فرمان مشروطیت به چاپ رسید، برای نخستین بار، مفاهیم کلی حقوق اساسی به صورت روش‌مند و منسجم مطرح می‌شوند. یکی از برجستگی‌های این کتاب، واژه‌سازی و معادل‌یابی در علم حقوق است.
کتاب " حکمت سقراط و افلاطون "
کتاب " فن سماع طبیعی "
کتاب " سیر حکمت در اروپا "
( از ۱۳۱۰ه.ش. )
جلد اول آن در سال 1310 منتشر شد. جلد دوم و سوم به ترتیب در سال‌های 1318 و 1320 انتشار یافت. این کتاب نخستین اثر دقیق و منظم از فلسفه غرب در ایران است.
مترجم
کتاب " تاریخ ملل قدیمه مشرق "
روابط خانوادگی
--------------------------------------------------------------------------------
نام پدر
محمد حسین ادیب اصفهانی ذکاءالملک
نام پسر
مسعود فروغی
جواد فروغی
محمود فروغی
محسن فروغی
نام برادر
ابوالحسن فروغی
سایر موارد
--------------------------------------------------------------------------------
نام شاگردان وی
میرزا علی اکبر قزوینی
در دارالفنون استاد ادبیات فارسی دهخدا بود که گاهی تدریس را به دهخدا می سپرد.
تاریخ تولد
۱۲۵۴ه.ش.
تاریخ درگذشت
۱۳۲۱/۰۹/۰۵ه.ش.
محل تولد
شهر تهران
محل درگذشت
شهر تهران
بر اثر سکته قلبی
مدفن
گورستان ابن بابویه شهر ری
توضیحات بیشتر:
•وی علاوه بر وکالت و ریاست مجلس شورای ملی، پنج بار وزیر خارجه، چهار بار وزیر دارایی، سه بار وزیر عدلیه، چهار بار وزیر جنگ، یک بار وزیر اقتصاد ملی (پیشه، هنر و تجارت)، یک بار وزیر دربار و چهار بار نخست وزیر شده بود.
• فروغی مانند پدرش از فراماسون های ایران شد. وی در 1286 شمسی در 32 سالگی از بنیانگذاران لژ بیداری ایران بود و به مقام استاد اعظم با عنوان خاص چراغدار نائل شد.
•پس از تصویب خلع قاجار (در 9 آبان 1304) رضاخان (که حکومت موقت به او واگذار شده بود) خود را از کابینه کنار کشید و فروغی کفیل رئیس‌الوزرا شد. تدارک تشکیل مجلس مؤسسان و اصلاح چند اصل متمم قانون اساسی (که سلطنت را به خانواده پهلوی تفویض می‌کرد) از اقدامات فروغی در این دوره است. تاجگذاری رضاشاه در 4 اردیبهشت 1305 انجام شد. فروغی در مراسم تاجگذاری خطابه‌ای ایراد کرد.
• سال‌های خانه‌نشینی فروغی (1320-1314 ه.ش) یکی از پربارترین دوران زندگی فرهنگی او است، این دوران به ترجمه، تحقیق، تألیف و سخنرانی در دانشکده‌ها و مجامع فرهنگی گذشت./ف.م