بانک اطلاعات رجال

وزیر

وزارت دارایی ایران( از ۱۳۰۹/۱۱ه.ش. تا ۱۳۱۲/۰۶ه.ش. )

در تغییرات کابینۀ مخبرالسلطنه هدایت  در بهمن 1309 ه.ش وزیر دارایی شد و در این منصب با نهایت شایستگی خدمت کرد. وی در زمان تصدّی خود به تشخیص خود و مشاورانش ارقام بودجه را تعدیل نمود و نظارت شدید وزارت دارایی را بر مصرف بودجه مملکت مستقر ساخت و در وزارتخانه چند حسابدار برای نظارت در مخارج گماشت، و بی غرضی و دقّت و سختگیری او در امور مالی کشور حسن اثر بخشید .

در اواخر سال 1311 ه.ش اختلاف دولت ایران با شرکت نفت به میان آمد و پس از مذاکرات زیاد، مجلس لغو قرارداد دارسی را اعلام نمود. انتظار می رفت که برای بیست و هفت سال باقیمانده مدّت، قرارداد عادلانه ای بسته شود ولی پس از گفتگوهای زیاد، قرارداد جدیدی با امضای تقی زاده که وزیر دارایی بود، به مدت شصت سال با شرکت نفت انگلیس و ایران منعقد گردید و تقی زاده آن را در اواخر اردیبهشت ماه 1312 ه.ش به مجلس تقدیم کرد و در هفتم خرداد به تصویب رسانید. تقی زاده بعدها ادعا کرد تنها نظر رضاشاه را اجرا کرده و اختیاری نداشته است.

نماینده

مجلس شورای ملی ایران( از ۱۲۸۵ه.ش. تا ۱۲۸۷ه.ش. )

تقی زاده در دورۀ اول نماینده تبریز بود، خدمت بزرگ تقی زاده در مجلس اول تلاش در تدوین و تصویب مواد مترقیانه " متمم قانون اساسی " بود.

مجلس شورای ملی ایران( از ۱۲۸۸ه.ش. تا ۱۲۸۹ه.ش. )

تقی زاده در دوره دوم مجلس از تهران، بار دیگر از تبریز به نمایندگی انتخاب شد. وی وکالت تهران را ردّ کرد و وکالت تبریز را قبول نمود. در مجلس دوم، اختلاف دو حزب اعتدالی و دمکرات روز به روز بالا گرفت و کار به جایی رسید که علمای نجف حکم تکفیر تقی زاده را که لیدر پارلمانی حزب دمکرات در مجلس بود، صادر کردند و به اطلاع نایب السلطنه و مردم رساندند، جدال در مورد اعتبار نمایندگی تقی زاده به همراه ترور بهبهانی که فرقه دموکرات متهم اصلی آن بود باعث شد که تقی زاده از مجلس مرخّصی بخواهد و در اواسط ماه رجب 1328 ه.ق به آذربایجان و سپس استانبول سفر کند.

مجلس شورای ملی ایران( از ۱۳۰۳ه.ش. تا ۱۳۰۷ه.ش. )

تقی زاده در دوره ی چهارم از تهران به وکالت مجلس انتخاب شد ولی نپذیرفت و به ایران نیامد. بار دیگر در دوره پنجم از تهران به نمایندگی انتخاب شد و در سال 1303 ه.ش به ایران آمد و در جلسات مجلس شرکت کرد .تقی‌زاده در دوران جدید در ایران، از چپ‌گرایی آرمان‌خواهانهٔ سابق فاصله گرفت و به طرفداری از سردار سپه و اقدامات او در مسیر ایجاد امنیت عمومی و احیای وحدت ملی پرداخت. با این همه، زمانی که موضوع تغییر سلطنت در مجلس پنجم مطرح شد، در جلسهٔ تاریخی 9 آبان 1304 ه.ش به عنوان اولین مخالف سخن گفت و با سلطنت رضاخان به مخالفت برخاست.

تقی‌زاده در کنار مخالفان پرنفوذ رضا شاه، نامزد وکالت مجلس ششم شد و از حوزهٔ انتخابیهٔ تهران وارد مجلس شد.اما پیش از افتتاح مجلس، توسط هیات وزرا به عنوان مسئول غرفهٔ ایران در نمایشگاه فیلادلفیا (که به مناسبت یکصد و پنجاهمین سال استقلال آمریکا تشکیل شده بود) تعیین شد و به آمریکا رفت. در نوروز 1306 ه.ش به تهران بازگشت و در جلسات مجلس ششم حضور یافت. اما پس از پایان دورهٔ مجلس ششم در مرداد 1307 ه.ش رضا شاه تصمیم گرفت مجلس را کاملاً مطیع خود کند. بنابراین از انتخاب افرادی مانند مدرس، مصدق و تقی‌زاده جلوگیری کرد.

والی

منطقه خراسان( از ۱۳۰۷/۱۰ه.ش. تا ۱۳۰۸/۰۳ه.ش. )

در زمستان سال 1307 ه.ش، به سمت والی ایالت خراسان به مشهد رفت ولی این مأموریت طول نکشید و در خرداد 1308 ه.ش به مرکز احضار شد.

سفیر

سفارت ایران در انگلستان ( از ۱۳۲۰/۰۸ه.ش. تا ۱۳۲۶/۰۷ه.ش. )

پس از اشغال ایران از طرف نیروی متفقین در 1320 ه.ش، بار دوم به سفارت ایران در لندن منصوب شد و در مدّت اقامت لندن، فعالیت سیاسی زیادی داشت که مهمترین آنها کشمکش در شورای امنیّت با دولت شوروی بر سر تجاوز به حقوق ایران در آذربایجان بود.

وزیر مختار

سفارت ایران در انگلستان ( از ۱۳۰۸/۰۴ه.ش. تا ۱۳۰۹/۰۳ه.ش. )

سفارت ایران در فرانسه( از ۱۳۱۲ه.ش. تا ۱۳۱۳ه.ش. )

در 1312ه.ش تقی‌زاده با سمت وزیرمختاری به فرانسه رفت. در همان سال ظاهراً از وی خواسته شد که جلو مطالب تند درباره رضاشاه را در مطبوعات فرانسه بگیرد و پاسخی که تقی‌زاده درباره آزادی قلم و مطبوعات در فرانسه داد، مقبول شاه نیفتاد. در همان ایام مقاله‌ای از تقی‌زاده در مجله تعلیم و تربیت انتشار یافت که در آن با مصوبات شورایی به نام اصلاح فرهنگ در وزارت جنگ مخالفت شده بود. این مقاله ظاهراً خشم و غضب شاه را برانگیخت و او را از کار برکنار کردند و به ایران فرا خواندند. تقی‌زاده خطر را احساس کرد و به ایران باز نگشت و از پاریس به برلین رفت.

موسس

مجله گنجینۀ فنون (چاپ تبریز)( تا ۱۳۲۰ه.ق. )

با همکاری محمدعلی تربیت، سید حسین خان عدالت و یوسف اعتصامی دوهفته‌نامه گنجینه فنون را منتشر کرد، که پس از یک سال و نیم انتشار، و ظاهراً بر اثر سفر تقی‌زاده و تربیت به خارجه و شیوع وبا در ایران، تعطیل شد.

مجله کاوه (چاپ برلین)

نشریه کاوه در دو دوره منتشر شد. دوره ی اول، یعنی دوره جنگ جهانی اول در 35 شماره، از 18 ربیع الاول 1334 تا 18 ذی القعده 1337 ه.ق انتشار یافت و جنبه ی سیاسی داشت تا احساسات ملی گرایانه و ضد روسی و موافق با آلمان را در میان ایرانیان تقویت کند.

اما دوره ی دوم یا دوره پس از پایان جنگ، از جمادی الاولی 1338 ه.ق شروع و در 24 شماره تا شعبان 1340 ه.ش ادامه یافت و مندرجات آن بیشتر مقالات علمی و ادبی و تاریخی بود. سرمقاله های کاوه را خود تقی زاده، تحت عناوین " ملاحظات " یا " نکات و ملاحظات " می نوشت و همه ی آنها جنبه اجتماعی و فرهنگی داشت و نیز مقالاتی در دوره جدید با امضای مستعار " محصّل " و با عنوان " مشاهیر شعرای ایران " می نوشت که نتیجه ی تحقیق و تتبع بسیار او در این رشته بود.

کتابخانه مجلس شورای ملی ایران

تقی زاده عضو هیئت مؤسس بود.

رئیس

مجلس سنای ایران( از ۱۳۲۸ه.ش. تا ۱۳۳۴ه.ش. )

تقی زاده در دوره اول مجلس سنا (1331-1328 ه.ش) که مصادف با سال های بحرانی نهضت ملی شدن صنعت نفت بود، ریاست مجلس سنا را به عهده داشت. در دوره دوم (1338-1332 ه.ش) نیز مدتی این منصب را داشت اما به دلیل کهولت استعفا داد.

عضو

مجلس سنای ایران( از ۱۳۲۸ه.ش. تا ۱۳۴۶ه.ش. )

در 1328 ه.ش در نخستین انتخابات مجلس سنا، به عنوان یکی از سناتورهای تهران انتخاب شد. بار دوم سناتور تبریز شد و در دوره سوم و چهارم سنا زیربار مسئولیت نرفت و غالباً فقط ریاست کمیسیون خارجه مجلس را عهده‌دار می‌شد. در اواسط دوره چهارم سنا، بیمار شد و ناچار از صندلی چرخدار استفاده می‌کرد. در جلسات سنا مرتباً شرکت می‌نمود ولی از خطابه‌های شورانگیز که در جوانی ایراد می‌کرد، اثری نبود.

موسس

کمیته ملیون ایرانی در برلین

تقی‌زاده در برلین این تشکیلات را بنیاد نهاد که فعالیتهای ضد روسی و انگلیسی میلیون را سازماندهی می‌کرد. عده‌ای از شخصیتهای فرهنگی و سیاسی ایرانی مانند محمدعلی جمال‌زاده، محمد قزوینی و ابراهیم پورداود با این کمیته همکاری می‌کردند. همچنین حسینقلی نواب، سفیر ایران در برلین، که از دورهٔ مجلس اول در تهران با تقی‌زاده دوستی داشت با این جمع مساعدت می‌کرد.

رهبر

فرقه دموکرات ایران

در مجلس دوم رهبری فراکسیون دموکرات بر عهدهٔ تقی‌زاده بود. اگر در مجلس اول، به سبب نطق‌های ضد استبدادی‌اش مورد غضب محمدعلی شاه قرار گرفت، در مجلس دوم به سبب دفاع از مواضع حزب دموکرات مانند تفکیک دین از سیاست و لزوم عرفی شدن جامعه، مخالفت روحانیون را برانگیخت و علمای نجف مانند آخوند ملا محمد کاظم خراسانی دربارهٔ «فساد مسلک سیاسی» دموکرات‌ها و رهبر آن تقی‌زاده فتوایی را صادر کردند.

حوادث مهم زندگی

مشارکت در

انقلاب مشروطه ایران

تقی‌زاده پس از پیروزی آزادی‌خواهان و افتتاح دورهٔ اول مجلس شورای ملی، به نمایندگی از سوی طبقه اصناف تبریز انتخاب شد. از همان آغاز کار مجلس، انظار را به خود جلب کرد و ظرف مدت کوتاهی رهبری جناح اقلیت روشنفکر، تجددخواه و تندرو مجلس را به دست گرفت که طرفدار تغییرات و اصلاحات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بود و انتقادهای تندی از نظام استبدادی به عمل می‌آورد. توانایی‌هایی که تقی‌زاده در این دوره از خود بروز داد موجب شد تا در کنار بزرگانی چون سعدالدوله و میرزا حسن خان مشیرالدوله عضو هیئتی شود که از طرف مجلس مأمور تدوین متمم قانون اساسی مشروطه گشت.

نطقهای تند و پر شور تقی زاده در مجلس، از سویی موجبات اشتهار او را فراهم آورد و نظر روزنامه‌ها و نیز مأموران سفارتخانه‌های خارجی ذی‌نفع در ایران را به سوی وی جلب کرد، و از سوی دیگر خشم محمدعلی شاه و استبدادخواهان را بر انگیخت. در جریان به توپ بستن مجلس و برقراری استبداد صغیر، محمدعلی شاه شخصاً دستور داد که تقی‌زاده را دستگیر کنند. اما تقی‌زاده، علی اکبر دهخدا و چند تن دیگر از بیم جان به سفارت انگلستان در تهران پناهنده شدند.

مهاجرت به

شهر کمبریج انگلستان( ۱۲۸۷ه.ش. )

پس از ماجرای توپخانه و پناهنده شدن تقی زاده به سفارت انگلستان، با وساطت سفارت، حکم تبعید تقی‌زاده و دهخدا و چند تن به خارج از کشور به مدت یک سال صادر شد. تقی‌زاده و همراهانش راتحت‌الحفظ تا بندر انزلی بردند و از آنجا روانهٔ باکو کردند. او نخست به فرانسه و سپس به انگلستان رفت.تقی زاده در لندن با مجامع سیاسی آشنا شد و در جراید انگلیسی مصاحبه هایی از او راجع به مشروطیت ایران منتشر گردید.

شهر استانبول( از ۱۲۸۹ه.ش. تا ۱۲۹۱ه.ش. )

در پی ترور و قتل سید عبدالله بهبهانی در 23 تیر 1289 و انتساب آن به دموکرات‌ها، تقی‌زاده ناچار 3 ماه از مجلس مرخصی گرفت و به تبریز رفت، به آن نیت که پس از آرام شدن اوضاع به تهران باز گردد. اما وقتی که به قصاص قتل سید عبدالله بهبهانی، علی‌محمد تربیت به قتل رسید، تقی زاده از بیم جان پس از 4 ماه اقامت اجباری در تبریز، به استانبول رفت و دو سال در این کشور ماند.

شهر نیویورک( از ۱۲۹۳ه.ش. تا ۱۲۹۴ه.ش. )

به دعوت علیقلی خان کاشانی نبیل الدوله که شارژدافر ایران در امریکا بود ، عازم آن کشور شد. وی 19 ماه در امریکا ماند و در کتابخانه‌ای در نیویورک به فهرست‌نگاری کتابهای عربی، فارسی و ترکی اشتغال داشت.

شهر برلین( از ۱۲۹۴ه.ش. تا ۱۳۰۳ه.ش. )

در دیماه 1294 ه.ش پس از سفر به آمریکا با گذرنامه جعلی از راه هلند به برلین رسید و با همکاری ایرانیان مقیم برلین، کمیته ملیون ایرانی را تشکیل و مجله کاوه را منتشر کرد. در آلمان با دختری آلمانی ازدواج کرد. تقی‌زاده تا 1303 ه.ش جمعاً حدود نه سال در آلمان ماند.

شهر لندن( از ۱۳۱۵ه.ش. تا ۱۳۲۰ه.ش. )

برحسب دعوت مدرسه مطالعات شرقی لندن در دیماه 1315 ه.ش، برای تدریس زبان و ادبیّات فارسی به انگلستان رفت و شش سال در آن مدرسه مشغول کار بود. پس از شهریور 1320 ه.ش به عنوان سفیر ایران به اقامتش ادامه داد.

آثار

نویسنده

کتاب "گاه‌شماری و تاریخ تقویم و نجوم در ایران"

کتاب "تاری‍خ‌ ع‍رب‍س‍ت‍ان‌ و ق‍وم‌ ع‍رب‌ در اوان‌ ظه‍ور اس‍لام‌ و ق‍ب‍ل‌ از آن"

تاریخ تولد ۱۲۵۷ه.ش.

تاریخ درگذشت ۱۳۴۸ه.ش.

محل تولد  شهر تبریز

ملیت  کشور ایران

توضیحات بیشتر:

•تقی‌زاده در خانواده‌ای روحانی در تبریز به دنیا آمد. پدرش سید تقی، امام‌جماعت مسجد بازارچه در تبریز و مکتبدار، مردی عالم و زاهد و از شاگردان شیخ مرتضی انصاری در حوزه نجف بود. سید حسن از چهارسالگی و به هدایت پدر، خواندن قرآن کریم را آغاز و در پنج سالگی آن را ختم کرد. از هشت سالگی تحصیل مقدمات عربی و از چهارده سالگی تحصیل علوم عقلی، ریاضیات و نجوم و هیات را شروع کرد. علوم جدید و زبان فرانسوی را دور از چشم پدر همراه با رفیقش محمدعلی‌خان تربیت نزد میرزا نصرالله خان سیف‌الاطباء به مدت پنج سال آموخت.

•سیدحسن تقی‌زاده از 1322 ه.ق تا شعبان 1323 ه.ق به سفر و سیاحت، مطالعه و دیدار و گفتگو در قفقاز، عثمانی، لبنان، سوریه و مصر پرداخت و با برخی نویسندگان، روزنامه‌نگاران و فعالان سیاسی از جمله جرجی زیدان، زین‌العابدین مراغه‌ای، جلیل محمدقلی‌زاده و همکاران اصلی نشریه‌های فارسی‌زبانی که در این شهرها منتشر می‌شد مراوده داشت.

•در دوره اول مجلس شورای ملی نماینده تبریز شد و یکی از رهبران مشروطه خواهان بود. پس از به توپ بستن مجلس، تبعید شد و به انگلستان رفت. در آنجا با مساعدت ادوارد براون و راهنمایی او، مدتی در کتابخانه دانشگاه کمبریج به کار فهرست‌برداری از کتاب‌های فارسی و عربی مشغول بود.

•مرحله اول زندگی سیاسی تقی‌زاده با حوادث مشروطیت و ترک ایران به پایان می‌رسد و بعد‌ها با انتشار روزنامه «کاوه» در برلین مرحله دوم زندگی فکری و سیاسی او آغاز شد. با دختری آلمانی ازدواج کرد و نام او را «عطیه» گذاشت. با قدرت گرفتن رضاخان به ایران بازگشت و نماینده مجلس شد.

•پس از تغییر سلطنت، مدّت کوتاهی در کابینه مستوفی الممالک وزیر خارجه شد ولی به زودی استعفا داد و به اروپا رفت. در انتخابات دوره ششم، از تهران انتخاب شد، در زمستان سال 1307 ، به سمت والی ایالت خراسان به مشهد رفت. در 29 تیرماه برای مرتبه ی اول به سفارت ایران در لندن رفت ولی عمر این مأموریت نیز کوتاه بود و در بهار سال 1309 ه.ش به ایران احضار شد و قریب چهارماه وزارت طرق را داشت و در بهمن آن سال به وزارت دارایی منصوب گردید، در سال 1312 ه.ش به عنوان سفیر به پاریس رفت.

•خدمت او در فرانسه خاتمه یافت و به برلین رفت و قریب پانزده ماه در آنجا به مطالعه و تألیف گذراند و کتابی در تاریخ عرب و عربستان تصنیف کرد. در پاییز سال 1314 ه.ش، به سمت نماینده ی ایران در مجمع بین المللی خاورشناسان در رم شرکت کرد، سپس به لندن رفت و چند سالی در آنجا زندگی کرد.

•پس از بازگشت به ایران بار دیگر نماینده مجلس شورای ملی شد و در اولین و دومین دوره مجلس سنا رییس آن بود.

•کارهای علمی - فرهنگی تقی‌زاده طیف گسترده ای از تحقیق، تألیف، روزنامه نگاری، تدریس، کتاب‌شناسی، ایراد خطابه و سخنرانی، پشتیبانی از فعالیتهای علمی‌ـ‌فرهنگی را دربرمی گیرد. بخش عمده‌ای از نوشته‌ها و یادداشتهای تقی‌زاده به کوشش ایرج افشار به چاپ رسیده و مجتبی مینوی که از دوستداران تقی‌زاده بود، طی مقاله مفصلی کتابهای عمده، سلسله خطابه‌ها و مقالات مهم وی را معرفی و بررسی کرده‌است.از آثار تحقیقی تقی‌زاده، پژوهش دربارۀ گاه‌شماری و تاریخ تقویم و نجوم در ایران، تاریخ برخی مذاهب کهن در ایران و از جمله آیین مانی، تاریخ عرب جاهلی مقارن با ظهور اسلام و تتبعات درباره فردوسی و ناصرخسرو اهمیت بیشتری دارد./ ف.م