اولین نماد ملیت ایرانی

نویسنده : مصطفی لعل شاطری

سایت باشگاه اندیشه

در سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا که در سال 1306 ه. ق صورت گرفت، در هنگام توقف ناصرالدین شاه در انگلستان بود که انگلیسی ها پیشنهادهایی در زمینه گرفتن امتیازهای جدیدی به شاه و امین السلطان صدراعظم ارائه کردند. از جمله این پیشنهادها، امتیاز توتون و تنباکوی ایران بود. شاه در 1307 ه. ق امتیاز تولید، فروش و صادرات تنباکو را به مدت 50 سال در مقابل سالانه 15 هزار لیره و یک چهارم سود خالص به شرکت انگلیسی تالبوت واگذار کرد که به «امتیاز رژی» معروف است.

پیرو این ماده ها به همه زمین دارانی که توتون تولید می کردند دستور داده شد خود را به نمایندگان کمپانی معرفی کنند. همچنین فروش خودسرانه توتون نیز ممنوع شده بود و به دارنده امتیاز حق داده شده بود خودش هر بهایی که بخواهد برای فرآورده های توتون معین کند.

علاوه بر این، تالبوت پس از تشکیل شرکت سلطنتی تنباکوی ایران در لندن با کارکنانش به ایران بازگشت تا آنچه را که به رژی تنباکو معروف شد، سازماندهی کند. هجوم انگلیسی ها به ایران به بهانه کارمندان کمپانی تنباکو، چنان گستاخانه و مغرورانه بود که در برخورد با مردم، بی پروا و با خشونت رفتار می کردند. آنها به ایران مانند یک کشور مغلوب قدم گذاشتند. سپس کمپانی به همه بلاد ایران نمایندگانی فرستاد و اداره خود را دایر نمود.

این امتیاز با مخالفت شدید مردم ایران و بویژه بازرگانان و عده کثیری از روحانیون و از همه مهمتر «حاج میرزا حسین آشتیانی» در تهران و «میرزا محمد حسن خان میرزای شیرازی» همراه بود.

در پی این مخالفت ها در تبریز و اصفهان و شیراز و چند ناحیه دیگر تظاهرات شدیدی برپا شد.

در شیراز نیز یکی از روحانیون به نام سیدعلی اکبر فال اسیری مجتهد، در مسجد وکیل شیراز بالای منبر رفت و به طور مؤثری ضد رژی به سخنرانی پرداخت و در حالی که شمشیری را تکان می داد، گفت: «اگر نمایندگان انحصار تنباکو بخواهند وارد شیراز شوند، اعلام جهاد می کنم»

آیة ا... میرزای شیرازی در سامرا اقامت داشت. وی در آن زمان مرجعیت مطلق را دارا بود، در جریان تمامی حوادث قرار گرفته و وظیفه سنگین خود را احساس می کرد، در ابتدا، زیان امتیاز را گفت و لغو آن را خواست و طی نامه ای که به شاه فرستاد، نوشت: اجازه مداخله اتباع خارجه در مملکت، رودررویی با فرامین قرآن است و امتیاز تنباکو را عملی ننگین نامید و از وضع شیراز و تبعید روحانیون ابراز نگرانی کرد و جبران وضع را خواستار شد.

ناصرالدین شاه اهمیتی به اعتراض میرزای شیرازی نداد و به نماینده ایران در بغداد دستور داد به سامرا برود و فواید امتیاز را به میرزا بگوید که: اولاً برای رهایی از دست قوی پنجه روسیه، نزدیکی به دول اروپایی لازم است. ثانیاً برای تقویت قشون احتیاج به پول است و عایدات از مالیات کافی نیست. ثالثاً، قرارداد امضا شده و منتشر گردیده و ممکن نیست به هم بخورد، چون امضای شاه را دارد و تغییر آن برای ملت موهن است. رابعاً، صاحب امتیاز آن را به دولتهای دیگر واگذار کرده و دولت ایران قدرت مقابله ندارد. خامساً، برای فسخ امتیاز، خسارتهای بسیار باید داد که از عهده ایران خارج است.

میرزای شیرازی به این استدلالها اعتنا نکرد و گفت: دولت اگر از عهده برنمی آید، ملت از جواب حسابی عاجز نیست و من به خواست خدا آن را برهم می زنم. و پس از آن فتوای تاریخی آن مرجع تقلید در تحریم استعمال تنباکو صادر شد.

حکم میرزای شیرازی چنان قاطع و سریع بود که حتی در اندرونی شاه نیز اثر کرد. مردم با فتوای میرزای شیرازی در یک جبهه واحد قرار گرفتند و بعد از تحریم استعمال دخانیات تا لغو امتیاز توسط روحانیون بلند پایه، دکه های تنباکو فروشی بسته شد.

بدین ترتیب، بزرگترین تظاهرات قرن نوزدهم علیه کمپانی تالبوت، پیمانکار انگلیسی تنباکو و ایران آغاز گردید. دامنه این تظاهرات، تهران، تبریز، اصفهان و شیراز و شهرهای بزرگ ایران را فرا گرفت در تهران برای جنگ با بیگانگان تا لغو این امتیاز، همه مردم به جهاد فرا خوانده شدند. مردم به طرف کاخهای سلطنتی هجوم بردند. ناصرالدین شاه که به شدت وحشت زده بود، به گارد سلطنتی دستور داد به مردم شلیک کردند. در نتیجه، عده ای کشته و زخمی شدند.

اما این اقدامها نتوانست جلو جنبش مردم را بگیرد. برای انگلیسی ها و شاه روشن شد که انجام امتیاز تنباکو، محکوم به ناکامی است. دولت انگلیس با لغو این امتیاز نامه به شدت مخالفت می کرد، ولی وقتی طغیان مردم در اطراف کاخهای سلطنتی تشدید شد، ناصرالدین شاه برای «سرفرانک لاسلس» وزیر مختار انگلیس پیام فرستاد که سلطنت و جانش در خطر است و کار به دست ملت و روحانیون افتاده است و صلاح در این است که امتیاز نامه لغو شود و انگلیسی ها با اخذ پانصد هزار لیره غرامت، از امتیاز صرفنظر کردند، این قرارداد در 25 جمادی الاخر 1309 لغو شد.

منابع:

1 - تاریخ روابط سیاسی و دیپلماسی ایران با انگلستان علی اکبر بینا

2 - ادوارد براون، انقلاب مشروطیت ایران

3 - فوریه، سه سال در دربار ایران

تاریخ انتشار در سایت: ۲۲ اردیبهشت ۱۳۸۹

منبع: / روزنامه / قدس ۱۳۸۹/۰۲/۲۱