سيد مجتبي نواب صفوي
سهيلا عين اله زاده
منبع: موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران
سيد مجتبي ميرلوحي معروف به نواب صفوي (1303ش ـ 1334ش)، از روحانيون مبارز و رهبر جمعيت «فدائيان اسلام» در خيابان خاني آباد تهران در خانواده‌اي روحاني متولد شد. نسب وي از جانب مادر به دودمان صفويه، و از طرف پدر به سادات معروف ميرلوحي اصفهان مي‌رسيد. پس از اتمام دوره ابتدايي، وارد مدرسه صنعتي آلمان شد و همزمان با آن به آموختن دروس حوزوي پرداخت. پس از خروج رضا خان از کشور در 1320 به فعاليتهاي سياسي روي آورد. در 1322 به استخدام شرکت نفت درآمد و پس از مدتي کوتاه به آبادان منتقل شد. در آنجا به خاطر تبعيض بين کارگران و کارمندان خارجي و ايراني مبارزه مي‌کرد. سرانجام به علت درگيري با مسئولان مافوق و عدم علاقه به محيط کار، آنجا را به قصد حوزه علميه نجف ترک کرد. و دوستي و رابطه نزديکي با علامه اميني برقرار کرد.
نواب صفوي در نجف، يکي از آثار احمد کسروي را که در آن به يکي از امامان معصوم (ع) توهين شده بود، مطالعه کرد و چون برخي از مراجع نجف کسروي را مرتد دانستند، از اين رو به ايران بازگشت تا آشکارا او را از آن کار باز دارد. وي پس از چند جلسه بحث و گفت و گوی بي ثمر با احمد کسروي، تصميم به قتل او گرفت. در 1324 با انتشار اعلاميه‌اي تأسيس «جمعيت فداييان اسلام» را اعلام کرد. و در 20 اسفند 1324 چند تن از اعضاي فداييان کسروي را در دادگستري تهران به قتل رساندند. متعاقب آن، نواب مخفيانه تهران را به قصد نجف ترک کرد.
نواب در اوايل تشکيل فداييان اسلام به آيت الله کاشاني خيلي نزديک و بلکه وابسته بود. آيت الله کاشاني هم خيلي به او علاقه داشت و تقريباً تا مقطع ملي شدن صنعت نفت – که انصافاً در آن نقش اساسي داشتند – از تمامي اقدامات آنان به جد حمايت مي‌کرد. پس از ملي شدن نفت، نواب از آيت الله کاشاني که در آن مقطع در اوج قدرت بود بارها خواست که رسماً وارد عمل شده دست به يک سلسله اصلاحات ديني بزند. و دکتر مصدق را وادارد تا به اين اقدامات دست بزند. آيت الله کاشاني علي الاصول با اجراي اين خواسته‌ها مخالفتي نداشت اما در آن مقطع تندروي را صلاح نمي‌دانست. نواب روي شور و شهامت و شجاعتي که داشت رفته رفته از آيت الله کاشاني فاصله گرفت، اما در سالهاي آخر که آيت الله کاشاني را هم از صحنه سياست کنار زده بودند، در ارزيابي خود نسبت به ايشان تجديد نظر کرد.
در 1326 و 1327 جمعيت فداييان اسلام تلاش زيادي براي جلب افکار عمومي نسبت به موضوع فلسطين کردند. در 1328 در جريان برگزاري انتخابات مجلس شانزدهم سيد حسين امامي، قاتل کسروي و عبدالحسين هژير، وزير دربار را نيز ترور کرد.
همزمان با نهضت ملي شدن صنعت نفت، در اسفند 1329 خليل طهماسبي يکي از ياران نزديک نواب، سپهبد رزم آرا نخست وزير وقت را ترور کرد. اين عمل موجب شد شرايط براي تصويب لايحه ملي شدن نفت در مجلس فراهم آيد.
در بهار 1330، به دنبال مخالفت فداييان اسلام با دولت مصدق و آيت الله کاشاني، نواب و اکثر يارانش دستگير شدند و تا ماههاي پاياني 1331 در زندان ماندند.
پس از کودتاي 28 مرداد 1332، دولت زاهدي پيامهايي از سوي دربار براي همکاري نواب با حکومت فرستاد که نواب نپذيرفت.
نواب در شهريور 1332 به دعوت سيد قطب از رهبران اخوان المسلمين براي شرکت در کنگره اسلامي قدس عازم بيت المقدس شد. او در آن کنگره سخنان پرشوري ايراد نمود و مسلمانان را به وحدت براي آزاد سازي سرزمين فلسطين فراخواند. وي در اين سفر از عراق، سوريه و لبنان بازديد کرد و در شهر صور لبنان با شرف الدين عاملي ملاقات نمود و به دعوت اخوان المسلمين مصر، به قاهره رفت.
آخرين اقدام فداييان اسلام عمليات ترور حسين علاء نخست وزير بود که قصد عزيمت به عراق و شرکت در پيمان بغداد را داشت. اما اين ترور ناموفق بود و دولت ظرف مدت کوتاهي همه رهبران و فعالان فداييان اسلام را دستگير کرد. سرانجام نواب صفوي به همراه سه تن از يارانش در بامداد روز 27 دي 1334 اعدام شد.
منابع:
1. دواني، علي. مفاخر اسلام، ج 13: معاصران، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامي، 1386.
2. رجبي، محمدحسن. علماي مجاهد، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامي، 1382.
3. گودرزياني، احد. روزشمار 15 خرداد، ج1، تهران: سازمان تبليغات اسلامي، حوزه هنري، سوره مهر، 1384.