نويسنده: مهدي طاهري شلمزاري

يكي از دستاوردهاي انقلاب اسلامي فرو شكستن قالب هاي فكري نظريه پردازي درمورد انقلاب هاست. ازجمله نظريه هاي مطرح در محافل علمي جهان، نظريه خانم تدا اسكاچپل دركتاب دولت ها و انقلاب هاي اجتماعي است كه همزمان با پيروزي انقلاب اسلامي درسال ۱۹۷۹م به چاپ رسيد.

انقلاب اسلامي ايران كه مبتني بر آموزه هاي شيعي است، درسال ۱۳۵۷ (۱۹۷۹م) به پيروزي رسيد. ماهيت انقلابي انديشه شيعي، اعتقاد به ظهور منجي موعود(عج) و برپايي حكومتي بر محور عدل و عدالت موجب پويايي تفكر شيعي بوده و سبب گرديده است تا شيعيان از وضع موجود ناراضي بوده و همواره به سوي وضعي مطلوب تر گام بر دارند.

بر اين اساس، سير تاريخي تفكر شيعه حاكي از آن است كه انديشه سياسي شيعه با توجه به وضع و شرايط هر زمان در قالبي خاص ظهور نموده و موجب بقاي سازمان خويش گرديده است.

اگر چه شيعه در طول حيات خويش در دوران هاي مختلف در قالب مفاهيمي همچون تقيه موجوديتش را حفظ نموده است؛ اما وجود مفاهيمي همچون امر به معروف و نهي از منكر، جهاد، ظلم ستيزي و دفاع از مباني و اصول اسلام دايره تقيه را محدود ساخته و شيعه را به اقدام عملي ملزم مي سازد. بنابراين نارضايتي و خشم از وضع موجود و آرمان وضع مطلوب آن گاه كه در كنار حس پرخاشگري و ظلم ستيزي قرار گيرد، منجر به وقوع تحولي در راستاي نفي وضع موجود و جايگزيني وضعيت مطلوب خواهد شد. در اين ميان آنچه محرك اصلي خواهد بود مكتبي است كه اين انديشه بر اساس آن شكل گرفته است.

براي وقوع چنين تحولي در كنار شاخصه هاي فوق، وجود رهبري آگاه و عالم كه نمونه اي از انسان ايده آل اسلام باشد ضروري مي نمايد؛ چراكه در هر مرحله از اين حركت تحول آفرين امكان انحراف از مسير حقيقت و موج سواري شخصيت هاي فرصت طلب دور از ذهن نمي باشد و تاريخ گواه اين مطلب است كه حركت هاي آزادي بخش شيعي همچون نهضت مشروطيت و نهضت ملي شدن صنعت نفت چگونه از مسير اصلي به بيراهه كشانده شد.

انقلاب اسلامي در ايران كه شالوده هاي خود را بر مكتب اسلام و مبناي خويش را حركت تحول آفرين حسين بن علي(ع) در عقبة تاريخي اش قرار داده بود، با وجود رهبري آگاه، فقيه و مجاهد و حضور مردمي پرشور با عزمي راسخ به وقوع پيوست. اين انقلاب در شرايطي رخ داد كه نظريه پردازان انقلاب نقش دين و مكتب را در وقوع انقلاب ها منكر شده يا به حداقل رسانده بودند.

از سوي ديگر كشور ايران داراي وضعيتي بود كه هيچ كدام از نظريه پردازان و صاحب نظران سياسي دنيا وقوع انقلاب را در آن نه تنها پيش بيني نمي كردند، بلكه به طور كلي احتمال آن را هم ناممكن مي شمردند. جيمي كارتر درباره ايران گفت:"ايران همچون جزيره اي با ثبات در يكي از بحراني ترين مناطق جهان مي باشد." ۱ تحليل گران سازمان سيا نيز يك سال قبل از انقلاب ادعا كردند: "ايران نه تنها در وضع انقلابي نيست، بلكه در حالت پيش از انقلاب هم به سر نمي برد."۲

به هر حال انقلاب رخ داد، به پيروزي رسيد و حدود ۳۰سال است كه به حاكميت خود ادامه مي دهد. امروز آنچه فراروي ماست كارنامه ۳۰ساله انقلاب اسلامي در حوزه هاي مختلف است.

درباره دستاوردهاي انقلاب اسلامي، كتاب ها و مقالات فراواني نوشته شده است و اين مسئله را از جهات مختلف علمي، سياسي، اقتصادي، اجتماعي و... مي توان مورد توجه قرار داد. آنچه در اين نوشتار به شكل مختصر و گذرا مورد بحث قرار مي گيرد تأثير انقلاب اسلامي ايران بر تئوري هاي انقلاب از سوي جامعه شناسان غربي مي باشد. كه در اينجا نظريه يكي از اين جامعه شناسان سياسي يعني خانم تدا اسكاچپل۳ مورد توجه مي باشد.

اسكاچپل متولد ۱۹۴۷ در ميشگان آمريكاست و دكتري خود را در سال ۱۹۷۶ از دانشگاه هاروارد اخذ كرده است و هم اكنون از استادان برجسته دانشگاه كمبريج انگلستان مي باشد. وي در تحليل جوامع و انقلاب ها در زمرة ساختارگرايان قرار دارد. مطالعه بسيار جدي و عميق درباره سه انقلاب روسيه، چين و فرانسه و مقايسه آنها با يكديگر و انتشار كتاب ها و مقالات متعدد در اين حوزه او را در شمار نظريه پردازان مطرح در اين زمينه قرار داده است.

● نظريه اسكاچپل

يكي از دستاوردهاي انقلاب اسلامي فرو شكستن قالب هاي فكري نظريه پردازي درمورد انقلاب هاست. ازجمله نظريه هاي مطرح در محافل علمي جهان، نظريه خانم تدا اسكاچپل دركتاب دولت ها و انقلاب هاي اجتماعي۴ است كه همزمان با پيروزي انقلاب اسلامي درسال ۱۹۷۹م به چاپ رسيد.۵

نويسنده با تفكيك بين "انقلاب سياسي" و "انقلاب اجتماعي" بيان مي دارد كه يك انقلاب سياسي با تغيير حكومت، بدون تغيير در ساختارهاي اجتماعي همراه است. همچنين، منازعات طبقاتي و دهقاني نقشي در آن ندارد. انقلاب هاي سياسي ساختار حكومت را تغيير مي دهند، ولي ساختار اجتماعي را تغيير نمي دهند، و ضرورتاً نيز ناشي از تعارضات طبقاتي نيستند.

اما يك انقلاب اجتماعي عبارت است از: انتقال سريع و اساسي دولت و ساختارهاي طبقاتي يك جامعه كه با اغتشاشات طبقاتي از پايين جامعه مثل دهقانان همراهي مي شود. علاوه بر اين، باعث دگرگوني هاي ريشه دار در ساختار طبقاتي و اجتماعي مي شوند.۶

بنابر اين تعاريف، انقلاب اسلامي ايران را بايد در زمرة انقلاب هاي اجتماعي به نظر اسكاچپل دانست. شرايطي كه درنظر وي خبر از وقوع انقلاب مي دهند عبارتند از:

۱)بحران سياسي دولت: به عقيده اسكاچپل:"تمام كساني كه دربارة انقلاب مطالبي به رشته تحرير در آورده اند، مي دانند كه انقلاب هاي اجتماعي با بحران هاي سياسي آشكار آغاز مي شود. بر همگان روشن است كه انقلاب هاي اجتماعي از طريق درگيري احزاب سياسي و انجمن هاي با نفوذ شكل مي گيرد. هيچ كس نمي تواند واقعيت جنبه هاي سياسي انقلاب اجتماعي را انكار كند". ۷

۲) شورش از پايين: اسكاچپل معتقد است كه عوامل بنيادين در تبيين صحيح شورشهاي روستايي عبارتند از:

الف) الگوهاي نهادي رابطه دهقانان با يكديگر، با ابزارهايشان و با زمين در روستا؛

ب) الگوي نهادي رابطه دهقانان با مالكين؛

ج) توانايي يا ناتواني دولت در فرونشاندن شور ش ها.

در خصوص شورش ها و اعتصابات شهري نيز، اسكاچپل معتقد است كه شورش هايي كه در مناطق شهري صورت مي گيرد درانقلاب هاي اجتماعي نقش مهمي داشته اند، ولي در مقايسه با شورشهاي دهقاني از اهميت كمتري بر خوردار هستند و در مقابل، اگر چه به شورش هاي روستايي نسبت به عوامل ديگر، كمتر توجه شده است، اين شورش ها در كليه انقلاب هاي اجتماعي كه در گذشته رخ داده نقش مهمي داشته اند.

۳) مشاركت نخبگان حاشيه اي: نخبگان به سبب ديدگاه ملي خود مي توانند جنبش هاي محلي دهقاني را در سطح ملي سازمان دهند و با سقوط رژيم حاكم، از جمله دولت سازان رژيم جديد باشند.۸

وي انقلاب ها را محصول اراده و فكر انسان ها نمي داند، بلكه به صورتي جبرگرايانه آنها را معلول ساختارهاي عمدتاً بيرون از قدرت انسان مي داند.

اسكاچپل مي گويد: "به نظر من انقلاب هاي اجتماعي توسط نهضت هاي انقلابي حقيقي كه در آنها يك رهبري ايدئولوژي حمايت توده اي را براي خلع يد از يك نظام موجود تحت عنوان يك جانشين جديد جلب كند، به نتيجه نرسيده اند، به خوبي روشن است كه رهبران انقلابي معمولاً تا هنگام فروپاشي يا اصلاً حضور نداشته اند و يا شخصيت سياسي حاشيه اي بوده اند و گروه هاي مردمي به ويژه دهقانان، از طريق شورش در دگرگوني هاي انقلابي براي رسيدن به آرمان هاي خاص و اهداف خود كه مورد حمايت رهبران انقلابي قرار گرفته مشاركت نموده اند.

به نظر اسكاچپل، جمع اين سه شرط، خبر از آمدن انقلاب مي دهد. انقلاب ربطي به تصميم آگاهانه افراد يا گروه ها ندارد و اين تلاقي تصادفي شروط مذكور است كه انقلاب ها را به دنبال خود مي آورد، انقلاب ها ساخته نمي شوند، انقلاب ها مي آيند.۹

به هر حال وي با رد ارادي بودن وقوع انقلاب، تفسير انقلاب اجتماعي را تنها مبتني بر عوامل ساختاري و از پيش تعيين شده مي داند. و در وقوع انقلاب نقش انقلابيون در گسترش ايدئولوژي خود را انكار مي كند.

● تحول در نظريه اسكاچپل

وقوع انقلاب اسلامي در ايران با تكيه بر ايدئولوژي خاص، رهبري آگاه و مردمي پرشور نشان داد كه اين انقلابي جبري و به دور از اراده و تفكر نيست. بلكه پيامد انديشة سياسي خاصي است كه حتي در شرايطي كه نظريه پردازان انقلاب، امكان وقوع انقلاب را منتفي مي دانند، مي تواند تحول عظيم در ساختارهاي مختلف جامعه به وجود آورد و نظامي ديرپا را كه از حمايت هاي داخلي و خارجي بر خوردار است به نابودي بكشاند.

شايد همين دور ماندن قدرت نهاني در انديشه سياسي شيعه از ذهن نظريه پردازاني چون اسكاچپل موجب شد تا وقوع انقلاب ها را تنها در قالب انقلاب هاي روسيه، فرانسه و چين ارزيابي نمايد و نقش ايدئولوژي و مكتب را در وقوع انقلاب انكار نمايد. اين مهم بود كه موجب شد ساختار نظري، نظريه پردازان انقلاب فرو ريخته وآنها را به اعتراف وا دارد:

اسكاچپل پس از پيروزي انقلاب اسلامي در سال ۱۹۸۲با نوشتن مقاله اي با عنوان"دولت تحصيلدار و اسلام شيعه در انقلاب ايران"مي نويسد: "اگر در واقع بتوان گفت كه يك انقلاب در دنيا وجود داشته كه عمداً و آگاهانه توسط يك نهضت اجتماعي توده اي ساخته شده است تا نظام پيشين را سرنگون سازد، به طور قطع آن انقلاب، انقلاب ايران عليه شاه است. انقلاب آنها صرفاً نيامد، بلكه به صورت آگاهانه و منطقي ساخته شد. اين انقلاب قابل توجه، همچنين مرا وادار مي سازد تا به درك خود در قبال نقش بالقوه و محتمل سيستم هاي عقايد و ادراك هاي فرهنگي در شكل بخشيدن به كنش هاي سياسي، عمق و وسعت بيشتري ببخشم. اين انقلاب مطمئناً شرايط يك "انقلاب اجتماعي" را دارا مي باشد. مع الوصف وقوع آن به ويژه در جهت وقايعي كه منجر به سقوط شاه شدند انتظارات مربوط به علل انقلاب ها را كه من قبلاً در تحقيق تطبيقي ـ تاريخي ام در مورد انقلاب هاي فرانسه، روسيه و چين تكامل و توسعه بخشيده ام زير سؤال برد."۱۰

نظريه اسكاچپل از جنبه هاي مختلف قابل نقد و ارزيابي است اين نوشتار تنها عهده دار بيان اين مسئله است تا تحول در نظريه پردازي انقلاب ها را به عنوان يكي از دستاوردهاي انقلاب اسلامي معرفي نمايد. از اين روي نظريه اسكاچپل تنها به عنوان يكي از شواهد اين ادعا مطرح شده است.

۱. منوچهر محمدي، سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران،ص۲۰۴ ۲. همان،ص۱۵.

۳. Theda skocpol.

۴.states and social Revolutiin, new york, ۱۹۷۹.

۵. آموزه ۷، شرق شناسي نوين و انقلاب اسلامي، انقلاب اسلامي ايران: چالشي بر تئوري هاي سخت گرا، احمد رهدار، ص۱۷۱-۳۰۴.

۶. همان، ص ۱۸۱.

۷. همان، ص۲۰۳.

۸. همان، ص۲۰۴ ـ۲۰۶.

.۹ همان، ص ۲۰۷ و ر.ك: مصطفي ملكوتيان، سيري درنظريه هاي انقلاب، ص۱۴۴.

۱۰. همان، ۲۳۴.